بخشی از مقاله
چکیده:
بکارگیری روش صحیح مناظره در نفوذ سخن حق در افکار و قلب دیگران تأثیر بسزا دارد؛ زیرا مناظره به شیوهی ناصحیح، طرف مقابل را در عقیده باطل خویش راسختر و متعصبتر مینماید، از همین روی امام رضا - ع - با تأسی از قرآن در مناظرههایشان از جدال احسن بهره گرفتهاند، یعنی بر جنبههای عقلی و عاطفی و برهان تأکید نموده و توهین به طرف مقابل و مذمت دین او را مجاز ندانسته و از مشترکات مورد قبول ادیان، مانند توحید، نبوت و.. استفاده کرده، همچنین از زبان نرم و کظم غیظ سود جستهاند، در مناظرههای آن حضرت تعصب و ستیزهجویی، خودنمایی و اقناع انگیزهی شهرتطلبی راه نداشته و از همین رو به لحاظ آموزشی و روانی بیشترین تأثیرات را برطرف مناظرهی خود داشتهاند.
از جمله ویژگیهای لازم جدال احسن که امام رضا - ع - بر آن تأکید فرمودهاند »ساده گویی و پرهیز از بغرنج و پیچیدهگویی« است. انصاف داشتن مناظرهکننده و اعتراف به خطای خود در فرض روشن شدن اشتباهش از دیگر ویژگیهای لازم جدال احسن است که امام رضا - ع - بر آن تأکید فرمودهاند. جدال احسن نه تنها ایجاد کینه و عداوت نمیکند، بلکه اثرات مثبت فراوانی در پی دارد؛ اما جدال با جاهل، جدال با کسی که قصد اصلی وی رسیدن به اهداف شیطانی است، همچنین جدال در آنچه کهوحدت مسلمین یا بشریّت را به خطر میاندازد، از جدالهای غیراحسن و حرام بشمار میآیند.
مقدمه:
در دوره آن حضرت دامنه شبهات دینی و اعتقادی به اوج خود رسیده بود، از همین روی آن حضرت در قالب احتجاجات و مناظرات به تبیین مسایل اسلامی و علمی می پرداختند . غالب سخنان ایشان در سه سال پایانی عمرشان بدین طریق نقل و پخش شده است. با نگاهی به کتب مختلف می توان دریافت که شیوه ی مناظره های ایشان از بهترین نمونه های جدال احسن است که هم قواعد و اصول فنی و هم ارزشی در آن کاملا رعایت شده است.
در خصوص جدال احسن در سخنان امام رضا - ع - تحقیق مستقلی وجود ندارد، اما آیت االله مکارم شیرازی کتاب مستقلی پیرامون مناظرات امام رضا - ع - دارند، در کتاب مزبور تنها مناظرات گوناگون امام رضا - ع - بیان شده اند؛ همچنین در مقاله»اصول علمی و اخلاقی مناظره های رضوی« از خانم فریبا رضا زاده و دکتر فارسی نژاد که در شماره 9 فصلنامه فرهنگ رضوی چاپ شده، اشاره اندکی به جدال احسن از دیدگاه امام رضا - ع - شده، از همین روی تحقیق حاضر که به روش کتابخانه ای و تحلیلی انجام شده ، در پی آن است که به پرسش هایی ، چون »منظور از جدال احسن چیست؟«، »عناصر لازم تحقق جدال احسن از دیدگاه امام رضا - ع - کدامند؟«، »آثار مثبت جدال احسن چه مواردی هستند؟« ، »جدال های غیر مجاز کدامند؟« و... پاسخ دهد.
جدال در لغت و اصطلاح
واژه »جدال« برگرفته از ریشه ی »جدلت الحبل؛ طناب را محکم تابیدم1« و به معنای گفت وگوی همراه با نزاع و به نیت و قصد غلبه و چیرگی بر دیگری، تلاش طرفین مجادله برای منصرف کردن یکدیگر از دیدگا ههای سابق خود برخی آن را به معنای به خاک انداختن - فراهیدی، 1409، جلد ششم: - 79 و برخی دیگر، حجت را در برابر حجت آوردن، معنی کرده اند. - طریحی، 1375، جلد پنجم: - 336 طبرسی جدل را به قصد منصرف کردن شخص مقابل از رای و نظرش تعریف کرده است. - طبرسی،1372، جلد پنجم: - 23 شیخ طوسی نیز در تعریف آن گفته است:»جدال ، بریدن خصم از عقیده اش به وسیله حجت و دلیل آوردن می باشد.«
دراکثر معانی یاد شده قصد و نیت مجادله کننده، غلبه و چیرگی برطرف مقابل است و طرفین می کوشند تا به هرشکل و طریقی رأی خود را به کرسی بنشاند و طرف دیگر را از میدان خارج کنند. لذا طبق این تعاریف جدال کاری ناشایست است، تعریف شیخ طبرسی از جدال مناسب تر به نظر می رسد ، زیرا در تعریف ایشان ، قصد و نیت غلبه و چیرگی بر طرف مقابل وجود ندارد و می تواند به شکل جدالی احسن و پسندیده درآید؛ چرا که »جدال اگر بحق و قصد و غرض از آن، ارشاد و هدایت باشد و طرف مجادله دشمنی و عناد نداشته باشد، این »جدال احسن« است و مذموم نیست، بلکه پسندیده است و از ثبات در ایمان حکایت می کند و یکی از نتایج نیرومندی معرفت و بزرگی نفس شمرده میشود و اگر جدال به حق نباشد، مذموم است و از رذائل قوه غضب یا شهوت به حساب میآید که همراه با عصبیّت یا غلبه جوئی یا طمع مالی می باشد.
از جمله دلایل اهمیت جدال احسن آن که در صورتی که هدف از آن اثبات حق و اظهار آن باشد ، در رجحان و بلکه وجوب آن تردیدی نیست، چه آن که جدال احسن از وظایف پیامبران برشمرده شده و در آیه »جادلهم بالتی هی أحسن - «.عنکبوت - 46/ پیامبر اسلام - ص - به آن مأمور شده است. - اشتهاردی، 1417، جلد بیست و یکم - 500: از این رو بر خلاف تصور برخی در خصوص عدم جریان جدال در دین، جدال در عقاید مذموم نیست. - کاشف الغطاء نجفی، 1381، جلد دوم: - 117 هر چند که به دلیل نهی پیامبر - ص - جدال مسلمانان در مواردی ، چون فروع دین و قدرت خداوند مورد نکوهش قرار گرفته و از جمله جدال های مکروه بشمار آمده است.
سخن امام رضا - ع - که در آن فرموده اند:»لعن االله الذین یجادلون فی دینه أولئک ملعونون علی لسان نبیه: خدا لعنت کند آنان را که درباره دین خدا با هم مجادله می کنند، ایشان به زبان رسول خدا - ص - مورد لعن قرار گرفته اند. - «صدوق قمی، 1378ق، جلد دوم: - 65 به مجادله غیر احسن ، که همان مجادله درباره فروع دین و مواردی، چون قدرت خداوند که بر حیرت می افزاید و نیز مجادله به قصد ریا و خود نمایی ، نه کشف حق ، اشاره دارد، از همین رو مراء بهمعنای محاجّه و جدال نمودن از روی مباهات و فخر فروشی بر سفیهان - جاهلان - مورد نکوهش قرار گرفته است. درنامگذاری »مراء« دو احتمال است: اول: ممکن است کلمه مزبور از »مریه« به معنای شک گرفته شده باشد، زیرا هر یک از دو طرف مجادله کننده در سخن طرف مقابل خود شک نموده یا آن که در دلایل طرف مقابل خود ایجاد شک می کند.
