بخشی از مقاله
چکیده:
آنچه که در منابع تاریخی به آن اشاره شده، این است که حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام به عنوان پیشوای هشتم شیعیان در مباحث علمی و مناظرات خویش که با صاحبان اندیشه های غیر توحیدی و گاه با اندیشوران توحیدی داشتند از عنصر عقل استفاده می کردند و رویکرد عقل گرایی و خرد ورزی را در مباحث علمی به کار می بردند. و طرف مقابل را با روش های عقلی وادار به خضوع و اقناع و پذیرش عقاید حقه می کردند.این مقاله در صدد است تا ضرورت خرد ورزی را از دیدگاه امام رضا علیه السلام به نظاره بنشیند و در این راستا ابتدا به مفهوم و گستره خرد ورزی و عقل و عقلانیت اشاره نموده و آنگاه تأملی به وضعیت عقل گرایی و خرد ورزی در عصر زندگی حضرت و جلوه های عقل گرایی حضرت در قالب مناظرات خواهد پرداخت.
کلید واژه ها: امام رضا علیه السلام، خرد ورزی، عقل، مناظرات
مقدمه
از ویژگی های جاودانگی و پویایی دین مبین اسلام، اهمیت به جایگاه والای عقل در اسلام است. در دین اسلام عقل به عنوان یکی از ابزارهای مهم شناخت شمرده شده است.امام رضا علیه السلام هم چون سایر انوار الهی و معصومان هدایت گر بشری تمامی عمر بابرکت خویش را در جهت هدایت جمله بشریت صرف نمود و حکمت های نظری و عملی ایشان آنقدر گهربار است و انسان ساز که بی تردید با توسل به آن و تاسی از ایشان می توان به سعادت حقیقی و ماندگار دست یافت .ایشان در رهنمودهای الهی خود، بر آن است که اساسا به کسی که از توش و توان عقلی خود، بهره نمی برد نباید اعتنا کرد: لا یعبا باهل الدین ممن لاعقل له . به کسی که از توان عقلی خود بهره نمی برد نباید اعتنا کرد . - کلینی ، ،ج1 ،کتاب عقل و جهل - در این مقاله ابتدا به بررسی مفهوم عقل و خرد ورزی و گستره آن و وضعیت عقل گرایی در عصر امام رضا علیه السلام و سپس روش های عقل گرایی حضرت در قالب مناظرات را بررسی خواهیم کرد.
مفهوم و گستره عقل و عقلانیت
واژه عقل، در دانش های متعددی هم چون کلام، فلسفه یا هستی شناسی، منطق، فلسفه اخلاق و معرفت شناسی به کار می رود و در اصطلاح فلسفه و کلام معانی یا کاربردهای گوناگون دارد .عقل عبارت است از قوه تنظیمات معلومات بر حسب روابط و مناسباتی معین هم چون روابط و مناسبات میان علت و معلول، اصل و فرع، نوع و جنس، هدف و وسیله و نظایر آن ها .بنابراین عقل یکی از استعدادهای انسان است که توسط آن می تواند حقایق را تشخیص دهد، شناسایی کند و دسته بندی و نقد نماید و عقلانیت منشی است که انسان ها یا گروه های انسانی در افکار، اعمال و نهادهای اجتماعی خود به نمایش می گذارند . - بهمن پور، - 6 :1379
از یک دیدگاه عقل به دو حوزه نظری و عملی تقسیم می شوند . عقل نظری آن بخش از عقل است که با آن واقعیات فهمیده می شوند و جهان ادراک می گردد. عقل عملی بخش دیگری از عقل است که بایدها و نبایدها را مشخص می کند. ارسطو سه حوزه را برای عقل عملی قایل بود: اخلاق، سیاست و تدبیر منزل. اما اصولا می توان گفت که هر چیزی که باید و نباید اخلاقی به همراه داشته باشد در حوزه عقل عملی قرار می گیرد و این همان چیزی است که در اصطلاح اسلامی به آن حکمت گفته می شود. عقلانیت نیز در هر دوی این حوزه ها می تواند جریان یابد. فهم نظری از جهان وقتی عقلانی است که منطبق بر اصول باشد و از معیارها و روش های معینی تبعیت کند. هم چنین کنش انسان ها که پیش فرض آن بایدها و نبایدهاست می تواند عقلانی یا غیر عقلانی باشد. - خسروپناه، - 58 :1379
مفهوم و گستره ی خردورزی
چنان که در ابتدا گفتیم از یک دیدگاه، عقل به دو حوزه نظری و عملی تقسیم می شود. که با نظر به آن چه از خردورزی حضرت بیان کردیم روشن می شود که توجه حضرت نیز به هر دو حوزه معطوف بوده است و این نشان از لزوم به کار بردن عقل و عقل گرایی در هر دو حیطه دارد که به هر دوی آن ها اشاره می کنیم :
الفB عقل گرایی نظری:
استقبال اهل بیت و از جمله امام رضا علیه السلام از مباحث آزاد میان ادیان و حضور در این میدان نشانگر آن است که آنان مبانی اعتقادی اسلام را دارای پایه های برهانی و عقلانی قوی دانسته و اعتقاد داشتند که معارف دین با عقل و علم قابل دفاع بوده و هست. امام رضا علیه السلام با اطمینان به حقانیت دین و واقع گرایی شریعت محمدی ضمن استقبال از ژرفکاوی عقلی در مباحث دینی همواره پرسش های دینی را ارج نهاده و پیروان خود را به تامل و تدبر و مناظره و مباحثه علمی دعوت می نمودند.بر همین اساس امام رضا علیه السلام با حرکت علمی همراه با عقلانیت و استفاده از فرصت ها در مباحث و دانش سرشار خود وبا احاطه علمی بر مبانی ادیان و مذاهب دیگر تحول علمی عظیمی در تاریخ اسلام ایجاد نموده اند. در آن زمان عقل گرایان افراطی که در علم فقه، به قیاس و رای عمل نموده و در اصول عقاید، به اصطلاح معتزله نامیده می شدند برای پاسخ گویی شبهات بوجود آمدند
