بخشی از مقاله
چکیده
نقش عوامل فرهنگی در مطالعات علوم جغرافیایی همواره مورد توجه قرار داشته است و فرهنگ به مثابه یکی از ابعاد و بنیادهای مهم تغییرات فضایی مورد بررسی قرار گرفته است. به عبارت بهتر فرهنگ به مثابه نقطه شروع ایجاد تغییرات مثبت و یا منفی در فضاهای جغرافیایی شناخته می شود. از سوی دیگر علاوه بر تاثیر فرهنگ بروی محیط متقابلاً، محیط جغرافیایی نیز بروی فرهنگ تأثیرگذار می باشد. به عبارت دیگر ظهور و یا عدم برخی از ویژگیها ، فرایندها و نمادهای فرهنگی تحت تأثیر ویژگیهای طبیعی و فیزیکی ظرف جغرافیایی خود می باشد. در این راستا مطالعه اثرات ویژگیهای ابعاد طبیعی فلات ایران بخوبی علل ظهور برخی نمادها و روابط فرهنگی را روشن می سازد.
این مسئله حتی بر دامنه و ظهور و یا کندی ظهور فرایند توسعه پایدار در ایران نیز تأثیرگذار بوده است. بویژه در ایران ، بررسی تأثیرات ویژگیهای طبیعی فلات ایران بر ویژگیها و نمادهای فرهنگی از جمله دین و زبان از موضوعات مغفول در مطالعات جغرافیای فرهنگی بوده است. در این مقاله کوشش گردیده با اتکا به روش توصیفی - تحلیلی و در چارچوب مطالعات جغرافیای فرهنگی ، چگونگی ظهور ویژگیها و خصوصیات دین و زبان در ایران در ارتباط با ویژگیهای طبیعی محیط جغرافیایی فلات ایران مورد بررسی قرار گیرد.
یافته های تحقیق نمایانگر آن است که بنیاد و مبداء بخش مهمی از ویژگیهای دینی و زبانی در ایران دارای سرچشمه جغرافیایی می باشد. بطوریکه نوع اقلیم و چگونگی استقرار عوارض طبیعی نظیر رشته کوه ها و بیابان ها و جنگل ها نقش مهمی در ظهور فرهنگ نوع و فرهنگ پذیری در جغرافیای فرهنگی ایران بوده است. حتی این مسئله در چگونگی و نوع آموزه های دینی مردم ایران از جمله در مذهب تشیع بسیار تأثیر گذار بوده است.
-1 مقدمه
مراد از فرهنگ »نحوه زندگی« و مشابهتهای رفتاری یک گروه مشخص و متشکل انسانی است که آنها را از دیگر گروههای انسانی متمایز میسازد و بطور کلی ترسیمات ذهنی یا حیاتی یک ملت که در نفوس و عقول آنها مندرج گشته را شامل میگردد - . - Lorimer,2008: 3 مواردی همچون مشابهت در زبان، دین و نظام ارزشی، معیشت، تاریخ و گذشته مشترک و... گروههای انسانی را در قالب یک فرهنگ مشترک گرد هم میآورد. بطور خلاصه فرهنگ یک نیروی سیال در سطح یک جامعه است که افراد آن جامعه را مجبور به انجام کارهای معینی نموده و بخشی از بایدها و نبایدها و هنجارهای جامعه را شکل میدهد.
بدیهی است همین هنجارها و بایدها ، نبایدها تأثیر مهمی در برنامهها و اهداف حکومتها و جوامع و نقش بسیار مهمی در تغییرات فضای جغرافیایی دارد - . - Dalby,2014:54 از این جهت بخشی از موضوع جغرافیای فرهنگی ؛ مطالعه در مورد تنوع فضایی مذاهب و زبان و ارتباط آن با محیط جغرافیایی و کارکردهای فضایی - مکانی آن می میباشد - مومنی ، :1383 . - 633 به عبارت بهتر مطالعه دگرگونی سطح سیاره زمین توسط ادیان و زبانها و اثرپذیری متقابل آنها از عناصر محیط جغرافیایی، در جغرافیای فرهنگی مورد مطالعه قرار میگیرد - . - Pamela & Dyck, 2003: 59 بدیهی است پاسخگویی به سئوالاتی نظیر چگونگی توزیع و پخش مذاهب و زبانها ، نقش محیط جغرافیایی در پیدایش مذاهب و زبانهای گوناگون، رابطه مخاطرات طبیعی و اعتقادات مذهبی، تأثیر مذهب در تعیین الگوی تحولات اقتصادی و نقش آفرینی عناصر طبیعی در خلق چشماندازهای زبانی و مذهبی بوضوح میتواند جایگاه این نمادها را در مطالعات جغرافیایی تعیین و تبیین نماید.
یکی از مهمترین سرچشمه های شکلدهی به ویژگیهای فرهنگی مربوط به بستر طبیعی ظهور فرهنگ می باشد. بنابراین برای واکاوی دقیق فرهنگ می بایست در درجه نخست ابعاد طبیعت پایه آن بدقت مورد بررسی قرار گیرد تا بر پایه آن بتوان ابعاد روبنایی آن را بطور دقیق تفسیر نمود - . - Young,2008: 154 هویت و فرهنگ هر ملتی در درجه نخست ، زاییده محیط جغرافیایی استقرار آن ملت میباشد و اختصاصات محیط قطعاً بروی ویژگیهای فرهنگی جامعه مستقر در آن فضا نقش چشمگیری دارد.
دین و زبان نیز بخشی از فرهنگ و بلکه از عناصر اساسی آن به شمار می رود و تحت تأثیر بستر طبیعی ظهور خود قرار می گیرد. در این راستا دو عنصر مهم فرهنگ شامل زبان و مذهب از ظرف طبیعی حوزه ظهور خود تأثیر می پذیرد، بطوریکه با رجوع به نمادهای زبانی و آموزه های مذهبی در یک محیط و تطبیق آن با ویژگیهای طبیعی فضا می توان این رابطه عِلی را واکاوی نمود. بنابراین یکی از حوزه های مهم مطالعاتی در جغرافیای فرهنگی مطالعه علل ظهور آموزه های زبانی و مذهبی در ارتباط با عوامل محیط طبیعی می باشد. بطورکلی یک مجموعه فرهنگی مشخص مشتمل بر دین، زبان، قومیت و آداب و رسوم و... در زیستگاه و بستر طبیعی مشخص بوجود میآید و بیتردید از خصوصیات و ویژگیهای این محیط طبیعی تأثیر میپذیرد.
ضمن آنکه ، متقابلاً میتواند بروی طبیعت تأثیر بگذارد. در حقیقت محیط طبیعی به عنوان کالبد ظهور فرهنگ، امکان کسب و یا به کار بردن برخی از ویژگیهای فرهنگی را پدید میآورد و یا حتی در فضا، امکان ورود برخی از عناصر فرهنگی از دیگر فرهنگها به جهت ویژگیهای محیطی دچار انسداد میگردد. در حقیقت بومشناسی فرهنگی به مطالعه علل ظهور برخی از نمادهای فرهنگی متأثر از محیط طبیعی میپردازد و بطور خلاصه رابطه علت و معمولی میان فرهنگها و محیط طبیعی را مورد بررسی قرار میدهد. از این حیث ناهمواریهای سطح زمین منشأ اختلافات اقلیمی ، تنوع زیست جانوری و گیاهی و به تبع آن یکی از عوامل بنیادین شکل دهنده چشماندازهای فرهنگی گوناگون میباشد.
بنابراین ویژگیها و تغییرات طبیعی سطح زمین تأثیرات مهمی بر زندگی انسان و رفتارهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی انسان دارد - - Daviya & Tolia, 2012: 76 در این راستا فلات ایران نیز بدون تردید در شکلگیری هویت و فرهنگ ایرانی نقش بسزایی داشته است. بطوریکه هویت و فرهنگ ایرانی دارای عناصر، محورها و نمادهای جغرافیایی ثابتی میباشد که از گذشته تا امروز ماندگار بوده و بنیاد هویت ملی و عناصر تاریخی، فرهنگی و سیاسی ایران را تشکیل میدهند.
اگر چه تاریخ ایران پیش از اسلام در هالهای از ابهام قرار دارد و نوشتههای ایرانی این دوران در طول تاریخ به سبب رویدادهای مختلف از میان رفته است. لیکن توجه به کالبد جغرافیایی فلات ایران میتواند تا اندازهای علل ظهور فرهنگ، تاریخ و هویت ایرانی را نمایان سازد. در فلات ایران نیز از زمان کوچ آریاییها و سکونت آنان در این فلات تا به امروز ، هویت ایرانی مراحل و دگرگونیهای زیادی را پشت سر گذاشته است. در این پژوهش کوشش گردیده که اثرات ویژگیهای طبیعی فلات ایران در در شکلدهی به برخی از ویژگیها و نمادهای زباین و دینی فرهنگ ایرانی مورد تحلیل و تبیین قرار گیرد.
- 2 روش انجام تحقیق
پژوهش از نوع کیفی و روش جمع آوری اطلاعات در این پژوهش اسنادی و کتابخانه ای بوده و شیوه تحلیل اطلاعات نیز توصیفی و استنباطی می باشد. در این راستا کوشش گردیده با استفاده از منابع کتابخانه ای در درجه نخست مفهوم جغرافیای فرهنگی تبیین گردد. سپس با انطباق ویژگیهای دین و زبان با خصوصیات جغرافیایی فلات ایران پاره ای از ابعاد اکولوژیک این دو نماد فرهنگی در جغرافیای فرهنگی ایران استخراج گردد.
-3 مبانی نظری
-1-3 تبیین ابعاد طبیعت پایه فرهنگ
همچنانکه پیشتر ذکر گردید ؛ جغرافیا عمری برابر انسان سکن زمین دارد که هنر بهتر زیستن در قلمروهای متضاد اشکال گوناگونی از زندگی اجتماعی را ظاهر می سازد و زمینه ساز ظهور فرهنگ های مختلفی می گردد و این بستر طبیعی در تعامل با فضای دهنی انسانها و جوامع ؛ تمدنها و فرهنگ های مختلف را بروی کره خاکی خلق می نماید - رحمانی ، :1391 . - 204 بی گمان فرهنگ ؛ افزون بر مکاشفات ذهنی و تجربی نخبگان ، برایند ادراک داده ها و اطلاعات محیطی می باشد که در آن رشد یافته است و روشنفکران و مصلحان اجتماعی فرزند زمان و مکان خویش می باشند. در حقیقت محیط طبیعی به عنوان کالبد ظهور فرهنگ، امکان کسب و یا به کار بردن برخی از ویژگیهای فرهنگی را پدید میآورد و یا حتی در فضا، امکان ورود برخی از عناصر فرهنگی از دیگر فرهنگها به جهت ویژگیهای محیطی دچار انسداد میگردد.
در حقیقت بومشناسی فرهنگی به مطالعه علل ظهور برخی از نمادهای فرهنگی متأثر از محیط طبیعی میپردازد و بطور خلاصه رابطه علت و معمولی میان فرهنگها و محیط طبیعی را مورد بررسی قرار میدهد. بنابراین فرهنگ از حیث تاریخی بیش از همه متأثر از شرایط جغرافیایی و اقلیمی ویژه ای می باشد که بر حیات فرهنگی جوامع تأثیر می گذارد - شعبانی ، . - 55 :1390 بسیاری از اندیشمندان حوزه مردم شناسی ، فرهنگ و حتی اسباب ترکیب ظاهری انسانها را مستتر در عوامل و اسباب جغرافیایی می دانند. از این جهت معتقدان به اکولوژی فرهنگی بر این باورند که سازگاری فرهنگی شامل مکانیسم انتخاب طبیعی در جهت تطبیق با محیط می باشد.
بطور کلی ناهمواریهای سطح زمین منشأ اختلافات اقلیمی و تنوع زیست جانوری و گیاهی و به تبع آن یکی از عوامل بنیادین شکل دهنده چشماندازهای فرهنگی گوناگون میباشد.بطوریکه دوری یا نزدیکی به استوا ، وجود یا عدم وجود آب شیرین و منابع فسیلی و طبیعی ، وجود کوهها و کویرها ، ویژگیها و تغییرات طبیعی سطح زمین تأثیرات مهمی بر زندگی انسان و رفتارهای فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی انسان دارد.
بطور مبنایی بشر از بدو حیات خود برای خلق پیشرفت و پایهگذاری تمدن به بخشهای از سطح زمین نیاز داشته تا بتواند امنیت، معاش و... را برای خود فراهم نماید. به همین دلیل کوشیده است از اشکال و پدیدههای طبیعی و ژئومورفولوژیک در جهت رشد و توسعه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و... استفاده نماید - زمردیان، . - 7 :1374 به طور کلی مصب رودخانهها، جلگهها، مدخل درهها، سواحل دریاها ، محل تلاقی رودخانهها، پادگانههای آبرفتی ، تراسها و دشتهای سیلابی و... از حیث مکانی کانون ظهور تمدنهای قدیمی بودهاند.
به بیان دیگر مورفودینامیکهای آبی و اشکال و فرایندهای حاصل از آن بیش از دیگر عوامل ژئومورفولوژیک در شکلگیری فرهنگها و تمدنهای اولیه ایفای نقش کردهاند - فرید، . - 52 - 53 :1368 حتی گسلها که در سطح به صورت چین خوردگی ظاهر می شوند ، در مسیر آبراهه ها سبب ایجاد تله های رسوبی ، دریاچه ها و یا آبشارهای متعدد گردیده اند و محیط مناسبی را برای زیستگاه های انسانی فراهم نموده اند - خسروی و دیگران ، . - 23 :1391 به عبارت دیگر زایش سکونتگاه های روستایی و شهری در حاشیه گسل ها ، بویژه در مناطق خشک و نیمه خشک ناشی از وجود منابع آب در مناطق تکتونیزه شده و خرد شده است - - Force,2008: 644-653 از سوی دیگر فلاتها، رشته کوهها، تپههای استراتژیک، اینسلبرگها و امثال آنها با توجه به ایفای نقش امنیتی در حفظ تمدنها و چشماندازهای فرهنگی بطور غیرمستقیم موجبات رشد و اعتلای فرهنگی، اقتصادی جوامع را در طول تاریخ پدیده آوردهاند.
