بخشی از مقاله
چکیده
دررابطه با مطالعات سفالگری عصر مس- سنگی، مرکز فلات ایران دارای جایگاه ویژهای در مطالعات باستانشناسی میباشد.
این منطقه همواره خاستگاه فرهنگهای متعددی در طی دوران مختلف بوده که هریک سهم عمدهای در پیشرفت صنعت و هنر مردمان این سرزمین داشتهاند. دوران مس- سنگی با ویژگیهای خاص خود توانسته نظر بسیاری از محققان را به خود جلب کند.
پژوهش حاضر با هدف شناخت بهتر فنآوری سفالگری در طی دوران مس سنگی در منطقه دشت پیشوا صورت گرفته است. سفالهای حاصل از بررسی دشت پیشوای ورامین با استفاده از شیوه آزمایشگاهی پتروگرافی - مقطع نازک - با یکدیگر مقایسه گردیدند.علاوه بر این در ارتباط با آزمایش انجام شده وضعیت فیزیکی نمونه ها نیز مطالعه شده است.
نتایج این طرح پژوهشی بهشرح زیر است. سفالهای حاصل از بررسی دشت پیشوا- ورامین در مرکز فلات ایران بیانگر سفالگری پیشرفته ای است که نشانههای این پیشرفت را میتوان در فن آوری سفالگری مانند پیدایش چرخ سفالگری، استفاده از تمپر آلی، استفاده از کورههای پیشرفته سفالپزی و تسلط سفالگران بر افزایش و حفظ دمای کوره دید. استفاده از چرخ سفالگری و کنترل کورهها از مهمترین عوامل پیشرفت فنی سفالهای یکدست در کل دشت پیشوا شده است.
مقدمه
دوران مس- سنگی یکی از ادوار بسیار مهم در مسیر فرهنگ و تمدن بشری بهشمار میرود. رشد سریع جمعیت، گسترش مبادلات تجاری، تخصصیتر شدن مشاغل، پیشرفت فنآوری ابزارسازی، آشنایی با فلزات، اختراع چرخ سفالگری و افزایش تولید سفال از جمله مهمترین شاخصهای فرهنگی این دوران محسوب میشود.
آثار سفالی این بررسی بهعنوان در دسترس-ترین و ملموسترین دادههای شناسایی شده، زمینه ساز شکلگیری سوالات و فرضیات مختلفی در رابطه با فن سفالگری این دورهی دشت پیشوای ورامین شد و بهدنبال این امر طرح اولیه این پژوهش در راستای بررسی فنآوری سفالگری عصر مس- سنگی این منطقه شکل گرفت. طرح حاضر در راستای شناخت بهتر سفالهای جمع آوری شده طی بررسی دشت ورامین و درک بهتر فنآوری سفالگری دوران مس- سنگی تنظیم شده است. هدف از این پزوهش پاسخ به سوالات پیش رو است. تکنیک پخت سفالهای مس - سنگی دشت پیشوا- ورامین از نظر کیفیت به چه صورت بوده است ؟آیا سفالهای این دوره از نظر ویژگیهای فنی دارای کیفیت مناسبی می باشد؟
ویژگی های فیزیکی سفالهای این منطقه در این محدوده زمانی به چه صورتی است؟بنابراین موضوع این پژوهش بر پایه سفال منطقه ذکر شده صورت میگیرد و سوالات مطرح شده نیز ارتباط مستقیمی با سفال و تکنیک پخت آن در این منطقه دارد.
گونهشناسی سفال های حاصل از بررسی دشت پیشوا- ورامین
در مجموع 369 قطعه سفال متعلق به دوره مس و سنگ برای دستیابی به اهداف این پژوهش مورد مطالعه قرار گرفته است.
در نهایت 10 نمونه از این مجموعه جهت اهداف آزمایشگاهی انتخاب گردید. به طور کلی دو گونه سفالی ساده و منقوش در مجموعه سفالهای نخودی، قرمز، قهوهای و خاکستری دیده میشود. ویژگیهای کلی نمونههای ساده و منقوش مانند یک- دیگر است. درصد بیشتری از سفالها منقوش - - %72 و با رنگ سیاه یا قهوهای بر روی سطح بیرونی و درونی سفال اجرا شده است.
نقوش عموماً سطح بالایی و میانی ظرف را میپوشانند و بخشهای پایینی ظروف کمتر نقاشی شده است. سفالها از نظر ضخامت به سه گروه ظریف، متوسط و خشن تقسیم میشوند. نقوش هندسی و گیاهی به طور مشابه در هر سه گروه دیده میشود و نقوش حیوانی تنها بر روی سفالهای متوسط و ظریف دیده میشود. سفالهای منقوش بر اساس نقوش در گروههای زیر قرار میگیرند: هندسی با درصد فراوانی %86 ،گیاهی با درصد فراوانی %9 ، حیوانی با میزان %2 و نقوش ترکیبی که میزان %3 سفالهای منقوش را شامل می شود
بررسی مشخصات ظاهری نمونه های منتخب جهت آزمایش
تعداد نمونههای سفالی مورد مطالعه در این پژوهش 10 نمونه میباشد که از 9 محوطه باستانی طی بررسی دشت پیشوای ورامین انتخاب شدهاند. بررسی خصوصیات باستانشناسانه سفالها اولین مرحلهی مطالعاتی را در بر میگیرد.در جدول های مربوط به خصوصیات فیزیکی نوع قطعه، رنگ، تمپر،روش ساخت، میزان پخت، داشتن یا نداشتن نقش، رنگ و نوع پوشش،عکس و طرح قطعه ها نیز آورده شده است
از بین 10 نمونه ی انتخابی مس- سنگی، یک نمونه مربوط به کف و باقی نمونه ها قسمتی از بدنه ی ظرف می باشند. با توجه به نمونه های بدنه قسمت کوچکی از ظرف را تشکیل می داد و در اکثر موارد فاقد شکل خاصی بودند نمی توان به طور کلی فرم مشخصی را برای آن ها عنوان کرد. رنگ سفال ها طیفی از نخودی تا قرمز را در بر میگیرد .بیشتر سفالها دارای پوشش گلی رقیق در هر دو سطح بیرونی و درونی هستند. در50 درصد سفالها رنگ بدنه با رنگ پوشش یکسان است.
در نمونههای 78.02، 97.04، 111.13 مقطع سفال دو رنگ است. این اختلاف رنگ مربوط به شرایط پخت، حرارت دهی و وضعیت قرارگیری نمونه ها در داخل کوره می باشد. شاید بتوان گفت که پخت کوتاه مدت سفال ها و یا عدم ماندگاری آن ها در ماکزیمم حرارت موجب به وجود آمدن این حالت شده است. در نمونه 97.04 سیاه شدن مغز سفال نشان دهندهی سوختن مواد آلی موجود بهعنوان تمپر است.
جدول.1 بررسی مشخصات ظاهری نمونه های آزمایشگاهی
مطالعات مقطع نازک - پتروگرافی -
آزمایشات علمی مکمل مناسبی را برای تحقیقات باستان شناسی به منظور تاریخ گذاری، تعیین منشا و تکنولوژی تولید، فراهم میکند. تاریخگذاری علمی سفال اغلب با استفاده از آزمایش ترمولومینیسانس صورت میگیرد. در حالیکه منشا - محل تولید - از طریق مقایسهی ترکیبات شیمیایی و فیزیکی سفالهای مورد مطالعه انجام میگیرد
مطالعات تکنولوژی سفال با هدف روشن کردن جنبه های خاصی از تولید سفالهای باستانی، به عنوان مثال شرایط پخت و تکنیکهای پوشش صورت میگیرد. بررسی شرایط پخت با روشهای علمی، دربرگیرندهی اندازهگیری تجربی پارامترهایی است که تحت تاثیر زمان، درجه حرارت و اتمسفر پخت میباشد. از سوی دیگر، تکنیکهای پوشش به منظور تعیین ویژگی-های ترکیبی از پوشش سطحی و مقایسهی آن با ویژگیهای خمیره مورد بررسی قرار میگیرد
پتروگرافی یک روش بسیار موفق از تجزیه و تحلیل ترکیبی در مطالعه سفال باستانی بوده است
از ارزشهای روشهای پتروگرافی میتوان به جداسازی خاک رس و ذرات بسیار کوچک، مهارت در شناسایی صحیح ترکیبات مشابه و فراهم نمودن اندازه گیریهای دقیق بر روی اندازه ذرات، شکل و موقعیت آن اشاره نمود
