بخشی از مقاله
چکیده
هدف از این نوشتار، تبیین مفهوم، خاستگاه، مولفهها و ضرورتهای خدمات اطلاعرسانی شخصیسازی شده در کتابخانههای دیجیتالی امروزین است. پژوهش از نوع تحلیل مفهومی و با تأکید بر رویکرد آیندهنگرانه در تبیین فلسفه خدمات حرفه تا آینده پیشبینیپذیر است. در این تحلیل، حوزه خدمات اطلاعرسانی در شرایط فعلی، متأثر از تحولات فناورانه وب 2، تحول اجتماعیمتجلی در پاردایم فردگرایی و تحول اقتصادی در مفهوم مزیت نسبی، تبیین شده است. لذا شرایط کنونی اقتضاء میکند که خدماتاطلاعرسانی را با عبارت »ارتباط مناسب در زمان مناسب و در محیط تعاملی مناسب در جهت رفع نیاز اطلاعاتی و دانشافزایی فرد مناسب« توصیف کنیم.
در این نوشتار، شخصیسازی خدمات اطلاعرسانی با 3 هدف کلی افزایش ربط، افزایش برانگیختگی کاربر و دانشمدار کردن خدمات حرفهای، به عنوان یک راهبرد ممکن برای ارتقاء کیفی خدمات اطلاعرسانی کتابخانهها پیشنهاد شده است. پیشنهاد پژوهش آن است که عالیترین سطح خدمات اطلاعرسانی کتابخانهها تا آینده پیشبینیپذیر میبایست این سه ویژگی را دارا باشند: شخصیسازی، برخورداری از سرشت ارتباطی و تعاملی بودن و دانشمداری به نحوی که درگیرکننده کاربربوده و زمینهساز خلق نوآوری در آنها باشد.
کلیدواژهها: خدمات اطلاعرسانی، شخصیسازی خدمات، دانشمداری، کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی، وب2، نوآوری.
مقدمه:
مرور فشرده تحولات منتج به شخصی سازی خدمات در کتابخانهها اگر موضوع علم اطلاعات و دانششناسی را اطلاعات، در شکل مضبوط آن و نیز دانش، در وجه مرتبط با اطلاعات بدانیم؛ آن گاه »ربط« و »خدمت« دو مفهوم کلیدی و مبنایی در حوزههای نظری و عملی رشته خواهند بود. ربط در یک کلام یعنی متناسبسازی اطلاعات برای تسهیل تبدیل آن به دانش فردی - تسهیل در دسترسی، دریافت و ادراک اطلاعات و تبدیل آن به دانش فردی کاربر - که این امر در نهایت از طریق خدمت به کاربر ممکن خواهد بود. این چنین خدمتی که به خدمت اطلاعرسانی مشهور است، در یک عبارت کوتاه به معنای تولید و ارایه یا واسطهگری و ارایه - یا ترکیبی از هر دو - اطلاعات به مشتری است که حد اعلای آن همراه با برانگیختگی و درگیر کردن2 مشتری با »محتوا«3 و »فرم«4 خدمت خواهد بود.
لذا مفاهیم ربط و خدمت اطلاع-رسانی در حوزه علم اطلاعات و دانششناسی، روابط تنگاتنگی با یکدیگر دارند.مشتری هنگامی در مواجهه با خدمت اطلاعرسانی، از حیث محتوا برانگیخته میشود که حداکثر ربط میان اطلاعات و زمینههای دانشی او - نیاز اطلاعاتی، پیشداشتههای دانشی، زمینه - بافت - فکری، پیشینه5 و پسزمینه6 فردی و ... - برقرار شود. اما محتوا لاجرم میبایست در قالب و فرمی ارایه شود. چگونگی »توصیف محتوا«، و نیز چگونگی »نمایش و ارایه محتوا« به کاربر به ویژگی قالب و فرم پیشبینی شده برای خدمت اطلاعرسانی باز میگردد. این نوشتار، به تناسب تمرکز بر مفهوم خدمت اطلاعرسانی، بیشتر به دو وجه قالب و فرم خدمات اطلاعرسانی میپردازد و کمتر به مقوله محتوا که میبایست در حوزه مفهومی ربط مورد وارسی قرار گیرد، پرداخته است.
در بیرونیترین سطح، خدمات اطلاعرسانی، امروزه بیش از هر مولفهای، متأثر از تحولات فناورانه است. از نیمههای دهه 2000 و به ویژه پس از توسعه و رواج ابزارهای وب 2، نوعی تحول پرشتاب در فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی رخ داده که مهمترین وجه این تحول، حرکت از خطی بودن به تعاملی شدن است که با اصطلاح کلی وب 2 شناخته میشود. این تغییر، حرفه و به ویژه خدمات اطلاعرسانی را دستخوش تحولاتی نموده که دست آخر به نوعی بلوغ مفهومی و عملی این گونه خدمات انجامیده است.از منظر فناورانه، این تحولات که مستقیما یا با واسطه بر مفهوم و مولفههای خدمات اطلاعرسانی مؤثر بوده، مانند پدیداری پورتالهای کتابخانهای، خدمات مرجع مجازی، حضور کتابخانهها در شبکههای اجتماعی، ارایه خدمات در قالب اپلیکیشنهای موبایل و پرتابل، رایانش ابری7 و ... به تدریج مفهوم کتابخانه 2 و »کتابخانه من «8 را صورتبندی کرده است.
در نتیجه، پدیداری نظامهای اطلاعاتی تعاملی و دانشمدار جدید به نزدیکی دو نوع ربط یعنی ربط سیستمی - ربط اطلاعاتی - و ربط شناختی - ربط دانشی - انجامیده است. این تغییر وتحوّل، خود گویای روند تکوینی رشته از اطلاعمحوری به دانشمحوری است. از این نظر، دو رویداد حایز اهمیت است. اولین تحول چشمگیر به صرف کوششهایی قابل ملاحظه برای تطبیق استانداردسازیهای پیشین با تحولات جدید باز میگردد. به طوری که بر خلاف نسل اولیه فهرستهای ماشینی فرادادهای در پروژه مارک که تأکید بر به دست دادن دادههای کتابشناختی درباره موجودیتهای اطلاعاتی، بدون وجود پیوندهای کافی میان این دادههای فراهم آمده بود، و به بیان دیگر، کمتر متضمن پالایش، معنابخشی و الگوهای مفهومی در ایجاد پیوند و پردازش دادهای بود، در استاندارد »توصیف و دسترسی به منابع9« تأکید بر الگوهای مفهومی همچون »الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی10« و ایجاد پیوند بیشتر میان عناصر فراداده و پردازش و پالایش بیشتر دادههای کتابشناختی، مطابق نیاز کاربر است.
حتی در نحوه نمایش و ارایه فرادادهها نیزتحولاتی در حال رخ دادن است. اینفوگرافی11 با هدف دیداریسازی اطلاعات12 و جمعبندی، خلاصهسازی و خوشهبندی ملموستر دادههای کتابشناختی بازیابی شده به کاربر کمک میکند که بیش از زمانی که او با نمایش خطی نتایج مواجه میشد، درگیر و ترغیب شود و واکنش فردی وی را برای دریافت بهتر پیامهای نهفته در نتایج برانگیزد - لائو13، مور14، 1387، نقل در فتاحی، ریسمانباف، 1392، ص. . - 25 به بیان دیگر، روشهای به-تازگی اندیشیده شده برای چگونگی توصیف - مانند - RDA، پردازش - مانند - FRBR و نمایش نتایج بازیابی - مانند ساختارهای درختی و اینفوگرافیها - ، از یک سو کوششی است برای حفظ اصل استانداردسازی در توصیف اطلاعات/ منابع اطلاعاتی و تطبیق این استانداردها با شرایط نوین و پویای وب؛ و از طرف دیگر، این تلاشها مبین این نکته مهم است که در این مقطع، برای نخستین بار به طور شفاف، دو جنبه مهم از فرم خدمات اطلاعرسانی یعنی ارایه اطلاعات از توصیف اطلاعات در خدمات تعاملی و به ویژه شخصیسازی شده تفکیک شده است؛ به این معنا که در توصیف اطلاعات، حدی از استانداردهای پایه و تعمیمنگر، اجتنابناپذیر تلقی میشود؛ اما در ارایه خدمات مطلوب به کاربر، معیار در سطح فردی - دانشی - تعیین میگردد.
این تفکیک به لحاظ نظری کاملاً قابل دفاع به نظر میرسد. هر چند که کنترل کتابشناختی و دسترسپذیری ساختار یافته اطلاعات/ منابع اطلاعاتی با هدف حل مسایلی از قبیل انفجار و آلودگی اطلاعات، پایبندی به استانداردهای یکدست را در توصیف اطلاعات اجتنابناپذیر میکند - وجه فنّی و اطلاعاتی خدمات - ، لیکن ناهمگنی افراد از جهات مختلف، امکان ارایه اطلاعات به شیوهای یکدست به کاربرانِ به شدت ناهمگن را نامطلوب و نافرجام جلوه میدهد و لزوم تطبیق ارایه اطلاعات را با شرایط فردی کاربران، گوشزد میسازد - وجه عملکردی و دانشی خدمات - .تحول دیگر، آن است که به مدد ابزارهای وب 2، کتابخانههای دیجیتالی به مسیری که پیشتر در دهه 1970 در کتابخانههای فیزیکی تجربه شده بود، یعنی خدمتمحوری روی آوردهاند و لذا به تدریج، وبگاههای کتابخانه-هااز وضعیّت موضوعمحوری و مجموعهمحوری به پورتالهای کاربرمحور، تغییر جهت دادهاند . در این پورتالها، که به عنوان دروازههای سفارشی شده دسترسی به اطلاعات وبی و الکترونیکی، سطح بالایی از شخصیسازی و سفارشیسازی15، امکانپذیر شده است - پینار16، 2003، ص. - 118، خدمات اطلاعرسانی، هدفمندتر و متناسبتر از پیش از حیث نیازهای اطلاعاتی فرد فرد کاربران، با استفاده از تنظیمات کاربر و نیز پردازش دادههای مستخرج از فعالیتهای کاربر، ارایه میشود.
