بخشی از مقاله
چکیده
دوبیتی یکی از قالبهاي شعري است. اکثر ما تا با اسم دوبیتی روبهرو میشویم، ناخودآگاه به یاد دوبیتیهاي باباطاهرعریان میافتیم. دوبیتیهاي زیبا و شیرینی که در ضمیر ناخودآگاه همه ما چون گل شکفته میشود. باباطاهر از جمله شاعران و عرفاي قرن پنجم هجري است که با دستان توانمندش خمیر شعرش را قالب دوبیتی میزند و اثري دلنشین و گیرا خلق میکند که در طی قرون پس از او کام هنر دوستان را شیرین و شیرینتر میسازد.
در دوبیتیهاي وي از عناصر تصویرسازي براي زیبایی آن استفاده شده است که یکی از آن عناصر، عنصر معجزهگر استعاره است. در این مقاله قصد داریم، استعاره را در دوبیتیهاي باباطاهر بررسی کنیم. هرچند هر خوانندهاي با یک نگاه اجمالی متوجه میشود که وي هم مثل سایر شعرا، دنیاي شعرش را با این عنصر آذین بسته است. در این تحقیق، متوجه شدیم که باباطاهر در دوبیتیهایش از استعاره در حد متعادل بهره برده است که نوع مصرّحه آن بیشتر از مکنیه کاربرد داشته است. البته شاعر در راستاي خلق استعاره، شگردهاي زیبایی نیز بهکار برده است که در نتیجه، استعارههاي بکري در دوبیتیهاي وي دیده میشود. این تحقیق به روش تحلیلی-توصیفی و با دادههاي کتابخانهاي انجام شده است.
-1 مقدمه
استعاره یکی از مهمترین مباحث علم بیان است. در لغت به معنی »بعاریت خواستن چیزي را، عاریت خواستن«
استعاره نسبت به دیگر صورخیال رساتر، مؤثّرتر و قويتر است؛ چرا که در استعاره با گسترش معانی و ادّعاي این همانی شاهد تخیّل و اغراق هستیم - « کریمی و وقاري، . - 1390 تعاریف گوناگونی از استعاره در کتب متقدمین آورده شدهاست.
اما در این تحقیق به این توضیح اکتفا میکنیم که »صوري است که در آنها مشبه یا مشبهبه حذف شده و قرینهاي که معمولاً از لوازم و ملایمات قسمت محذوف است ذکر شدهاست
این قوة تخیل شاعر است که با ربط قرینه، موانع بین مشبه و مشبهبه را برمیدارد و باعث آفرینش استعاره و در نهایت واکاوي ذهن خواننده براي کشف این ربط میشود. در واقع »استعاره گونه پروردهتر و هنريتر تشبیه است. تشبیه آنگاه که میپرورد و پندارینهتر میشود به استعاره دیگرگون می گردد
پس استعاره، گونهاي عادتزدایی از زبان فرم و گذري از زبان هنجار به زبان ناهنجار است.در نهایت»سرانجام هر تشبیه خوب، استعاره است
هدفی که در این تحقیق بنا را بر آن گذاشتهایم تا عنصري که در بالا وصف حالش شنیدید را در دوبیتیهاي باطاهر عریان شاعر و عارف قرن پنجم مورد بررسی و پژوهش قرار دهیم. هرچند قبل از تحقیق میتوان حدس زد که باباطاهر همچون سایر شعرا دست گرمی هم در عرصه استعاره داشتهاست و از این عنصر تصویرساز به خوبی بهره برده. در حیطه پژوهشها، در مورد استعاره در دوبیتیهاي باباطاهر تا کنون تحقیق جامع و کافی صورت نگرفتهاست. بنابرین ما بنا را بر این نهادیم تا در این تحقیق ما استعاره را به لحاظ مصرحه و مکنیه و مرکب بررسی کنیم. ناگفته نماند که ما در پایین هر بیت شماره دوبیتی و بیت مورد نظر آوردهایم. مثل 2/59 عدد سمت راست - 59 - شماره دوبیتی که بیت در آن واقع شدهاست و 2 نشانه دومین بیت این دوبیتی است.
-2 روش تحقیق
این تحقیق به روش تحلیلی توصیفی و با دادههاي کتابخانهاي انجام شدهاست.
-3 یافتهها
باباطاهر همچون سایر شعرا بزرگ ایران از استعاره در شعرش بهره برده. وي از عنصر استعاره در حد متعادل استفاده داشتهاست و در دوبیتیهایش ما استعارههاي بکر و بینظیري ملاحظه کردیم. خاصیت کار باباطاهر این است که گاها با یک مصرع که استعارههاي شیرین و پیاپی بهکار بردهاست، مخاطب خود را چنان سردرگم بادیه معنی میکند که مدهوش آن مصرع میگردد، ولی متاسفانه بعضی از ابیات وي تهی از استعاره و شاید خالی از صورخیال نیزباشد. ما طی این پژوهش هر سه نوع استعاره از جمله: مصرحه، مکنیه و مرکب مشاهده کردیم.
-4 نمودارها
-4-1 انواع استعاره در دوبیتیهاي باباطاهر
-4-2 نمودار انواع استعاره مصرحه
-4-3 نمودار انواع استعاره مکنیه
-5 بحث
استعاره از جمله صورخیال است که به علت درگیر کردن ذهن مخاطب به آنچه که شاعر بیان نمودهاست، یکی از پر طرفدارترین عنصر صورخیال است و این موضوع در مورد دوبیتیهاي باباطاهر هم صدق میکند وي یکی از بینظیرترین استعارهها را در دوبیتیهایش خلق کردهاست.
-5-1 انواع استعاره
یکی از زمینههاي استعاره، خروج از فرم اصلی زبان است. در دیوان باباطاهر ما استعارههاي زیبایی داریم که ما در پایین، انواع آن را در دوبیتیهاي باباطاهر بررسی میکنیم:
-5-1-1 استعاره مصرحه
استعاره مصرحه آن است که »مشبه را از تشبیه حذف کنیم و تنها مشبهبه را ذکر نماییم در زیر انواع آن را ذکر میکنیم.
-5-1-1-1 استعارة مصرحه مجرده
در این نوع استعاره ذکر یکی از ملائمات مشبه، همراه با مشبهبه ضروري است. فرمول آن: »مشبهبه + یکی از صفات - ملائمات - مشبه
بت من، کعبه من، قبله من // ته اي هر سو نظر سوي ته دیرم
در این بیت سه استعاره مجرده وجود دارد.
بوره کز دیده جیحونی بسازیم // بوره لیلی و مجنونی بسازم
