بخشی از مقاله
چکیده :
فلات مرکزی ایران محل سکونت بسیاری از تمدنهای بزرگ بوده که همواره شهرهای پرجمعیتی را شامل میشده که درگذشتههای دور هم، مردمان فلات مرکزی ایران برای تأمین آب قابلاستفاده با مشکلات زیادی همراه بوده که با اقدامی خلاقانه، احداث سازههای آبی در درون این منطقه برای استحصال و انتقال آب را به جزء جدایی ناپذیر از زندگی خود پیوند دادند . مطالعه پیرامون جنبه های ملموس و ناملموس قنات در هر دوره و مکانی اطلاعات ارزشمندی در مورد سیستم تامین آب و استحصال از منابع زیر زمینی آن بدست می دهد. نوشتار حاضر بر آن است تا ضمن بررسی تاریخی قنوات در ایران و جهان، جنبه های ملموس و ناملموس و تاثر ات متقابل آن بر زندگی مردم و طبیعت را بررسی نماید.
با توجه به قدمت بالای قنوات در ایران هر یک از این قناتها و نقشی که در خلق لند اسکیپ کشاورزی و باغ ایرانی داشتهاند علاوه بر ساختار تکنولوژیکی و تعامل مستقیم با طبیعت و محیطزیست ارزشهای گوناگون ملموس و ناملوس را به جهان معرفی مینمایند. این ساختار که شاهکار نبوغ خلاقانه بشر در تعامل با محیط است با توجه به معماری و تکنولوژی ویژهای که دارد که بهنوعی، جنبه ملموس آن محسوب میشود و با توجه به نقش فرهنگی آن در جوامع بهعنوان شاهدی منحصربهفرد یا استثنایی از فرهنگ و تمدن زنده قنات جنبههای گوناگونی از میراث ناملموس را در بردارد.این ساختار مهم تاریخی که بهطور مستقیم با سنتهای زنده، باورها و آثار ادبی- هنری در مناطق مختلف پیوندیافته است بهعنوان میراث ناملموس بشری شناختهشده است.
واژگان کلیدی : تمدن کاریزی، میراث ناملموس، میراث ملموس،قنات های ایران
مقدمه
تامین آب یکی از نیاز های اصلی بشر بوده که این امر در مورد مردمان منطقه کویری بیشتر حائز اهمیت می باشد چرا که کمبود و یا نبود آبهای سطحی جهت مصارف روزانه و کشاورزی منجر به اقدامی خلاقانه که نمونه بی بدیل شاهکار مهندسی در حوزه تامین و مدیریت آن می باشد ، منجر شده است. در این میان ایران با وجود تعداد بی شمار قنوات و با قدمت چند هزار ساله توانسه جنبه های ملموس و ناملموس زندگی ، نقش فرهنگی قنات را در تعامل مردم منطقه کویر بخصوص حوزه جنوب شرقی ایران را با طبیعت سخت کویری را به ورطه نمایش بگذارد.اخیراً با توجه به کمبود منابع آبی در ایران و جهان و تاثیر آن بر جنبههای همچون نظام اقتصادی ، اجتماعی، مذهبی ، نیازمبرم به استفاده از دانش بومی چند هزار ساله جهت مدیریت و بهره برداری از آب را به یکی از اولویت های جوامع مذکور تبدیل نموده است . و این نیازمند بررسی روش مند و مطالعه در نحوه کارکرد قنوات ، نحوه شکل گیری نظام استقرار سکونت گاه های بشری و توسعه آن، و نیز مطالعه مردم شناسانه و در فرهنگ کاریزی به عنوان تنها منبع حیات مردمان کویری که شکل دهنده بسیاری از مشاغل و حرف و رقم زننده اتفاقات سیاسی اجتماعی بوده و پیوندی با باورهای دینی دارد، می تواند به توسعه پایدار مردمان کویر کمک شایانی نماید .
تعریف قنات:
در مورد ریشهی واژهی قنات در میان لغت شناسان اختلاف نظر زیادی وجود دارد؛ برخی این واژه را در اصل واژهای فارسی میدانند که به مرور به صورت فعلی درآمده است. آنها ریشه قنات را از لغت "کنه" به معنای کندن میدانند. در مقابل این نظریه ، گروهی لغت قنات را در اصل ، لغتی عربی میدانند که جمع آن "قنوات" بوده و واژه "کانال" در زبان انگلیسی از آن منشعب شده است - گوبلو،. - 1371 برای نمونه حامی قنات را واژهای فارسی میداند و معتقد است قنات در اصل "کنات" است که از دو جزء "کنه" - یعنی کند که ه آن به مرور زمان حذفشده است - و " آت" - علامت جمع - تشکیلشده است. معین برعکس، قنات را لغتی عربی میداند و جمع آن را قنوات میداند.
کاشف ، استاد مصری الاصل آمریکایی ، قنات را در زبان عربی به معنی کانال و جمع آن را قنوات میداند - بهنیا،. - 1367 از سویی عدهای این کلمه را از کلمه پهلوی "کانیکه" برگرفته از - کنال - و فعلی - کن و کندن - میدانند که به زبان عربی رفته و معرب شده است. این کلمه در زبان آکدی و آشوری به شکل " قانو"، در عبری بهصورت "قنا" و "قانو" و در لاتین بهصورت کانال دیده میشود و در زبان پهلوی نیز شکل "کهس" بهکاررفته است و معادل فارسی امروزی آن، کلمه کاریز و کهریز است. - سپهری ، مقاله آبشناسی در ایران باستان - . در ایران و سایر کشورهای جهان برای قنات بیش از 27 اسم وجود دارد، یا بهعبارتدیگر برای نامیدن این نوع شیوهی استحصال آب، بیش از 27 اصلاح بهکاربرده میشود. - پاپلی و لباف خانیکی، - 14 :1388
ساختار قنات ، مجموعهای متشکل از یک کانال افقی زیرزمینی - گالری - با شیب کم است ، که آب زیرزمینی را از سفره زیرزمینی به سطح زمین - مظهر قنات - هدایت میکند و یک سری چاه عمودی - شفت - که برای تهویه گالری و خارج نمودن خاک حفاری شده زیرزمینی به بیرون در حین ساخت قنات و همچنین تعمیر و مرمت آن بکار میرود، تشکیلشده است - بهنیا،. - 1367 چنانچه که در شکل زیر ملاحظه میشود، هر قنات دارای دو بخش اصلی تران - تره کار - و خشکان - خشکه کار - هست. آن بخش از کانال زیرزمینی قنات که در لایه آبدار حفر شده است را تران میگویند که نقش اصلی در جمعآوری و استحصال آب دارد. آب جمعآوریشده از طریق خشکان که در لایههای بدون آب حفرشده است به سطح زمین راه پیدا میکند.
تاریخچه قنات:
از گذشته های دور، فلات مرکزی ایران محل سکونت بسیاری از تمدنهای بزرگ بوده که همواره شهرهای پرجمعیتی را شامل میشدهاند. درگذشته های دور هم مردمان فلات مرکزی ایران برای تأمین آب قابلاستفاده با مشکلات زیادی همراه بودند. ازجمله دلایلی که میتوان برای این نظریه مطرح کرد، میتوان به قدمت سازههای آبی در درون این منطقه که برای استحصال و انتقال آب احداثشده بودهاند، اشاره کرد. از سویی شواهد تاریخی همچون اهمیت قائل شدن مردمان این منطقه به آب و پیوند خوردن این عنصر با اساطیر و قهرمانان ملی و مذهبی در ادیان گذشته ، بر این نظریه صحه میگذارد. در این ادیان، نخست برای خدا، بانوی و سپس ایزد بانوی باروری و آب و باران برای او قائل بودند.
این رسم حتی به ادیان آریاییهایی که به ایران کوچ کردند هم منتقل شد - برهمند،. - 11 :1387 همهی این موارد دلیلی بر حضوری طولانی قناتها در فلات مرکزی ایران است. اما نخستین گزارش مکتوب درباره وجود کاریز یا قنات در پهنه سرزمین ایران، را میتوان در متن یکی از کتیبههای آشوری جست که در ضمن آن سارگون دوم پادشاه آشور 705-722 - ق.م - در ناحیه شمال غرب کشور، که بعدها آذربایجان نام گرفت، به نمونهای از این سازه برخورد کرد - گوبلو،. - 17 :1371 بر اساس این سنگنبشته، پادشاه مذکور بهمنظور تصرف شهر"اولهو" - در حدود مرند کنونی - در آن ناحیه، دستور داد مظهر قنات شهر را مسدود کنند. بدین گونه، وی با نظام آبرسانی به وسیلهی قنات آشنا شد و سپس جانشین او ،سناخریب، از آن شیوه در سرزمین خود، یعنی آشور، در تهیه آب برای شهرهای نینوا و اربیل، واقع در ناحیهی شمال عراق کنونی، بهره گرفت - برهمند،. - 13 :1387
از همین روست که هانری گوبلو فکر ایجاد قنوات را به هزاران سال قبل در شمال غربی ایران نسبت میدهد، او بیان میکند که معدنکاران معدنهای سنگ معدنی مس کوه های زاگرس برای تخلیه آبهای موجود در معدن، زهکشهایی در کف گالری معدن ایجاد میکردند، که بهطور اتفاقی به فنی شبیه قنات دست یافتند. البته این فن به هزاره اول قبل از میلاد برمیگردد و سالها طول میکشد تا از آن برای استحصال آبهای زیرزمینی استفاده شود - گوبلو،. - 1371 در دوران پادشاهی داریوش اول، اوج شکوفایی آبرسانی و آبیاری و حفر کاریز در سراسر ایران به شمار میرود. چنانچه که در زمان این پادشاه به آنکس که کاریزی حفر میکرد و آب را به سطح زمین میآورد، و زمین را آباد یا کاریزهای خشک را بازسازی مینمود، مالیات پنج نسل بر او بخشیده میشد - برهمند،. - 14 :1387 در دوره اشکانیان، با توجه به اعتلای اهمیت جاده ابریشم، کاریز از ایران به چین برده شد . در دوره ساسانیان آبیاری با روشهای پیشرفتهتر صورت
