بخشی از مقاله
چکیده
قنات، یکی از پیشرفته ترین تکنیک های رسیدن به آب زیرزمینی است. قنات - معادل پارسی کاریز - اختراع شگفت انگیز ایرانیان بوده که در ایران به تکامل رسیده است. سیستم استخراج آب از طریق کاریز به نحوی است که آب بدون کمک و صرف هزینه و فقط با استفاده از نیروی ثقل - نیروی گرانش - از زمین خارج میگردد قنات را می توان نوعی زهکش زیر زمینی دانست که آب جمع آوری شده توسط این زهکش به سطح زمین آورده می شود و به مصرف آبیاری یا شرب می رسد
تاریخ قنات در ایران به طور مشخص، به دوره ایران باستان و ماقبل کتابت و به عصر آهن بر میگردد. تمدن پنجهزار ساله شهر سوخته و تمدن هکمتانه و وجود قنات در این شهر دلیل روشنی بر ساخت قنات در دوره ماقبل هخامنشی است.
یکی از قدیمیترین اسناد مکتوب که در آن به قنات اشاره شده، شرح هشتمین نبرد سارگون دوم در سال 714 قبل از میلاد مسیح است - پادشاه آشور که در سده هشتم قبل از میلاد میزیسته - . فن آوری این شیوه استخراج آب از زمین به تدریج از ایران به شمال آفریقا، چین و حتی به بخش هایی از آمریکای جنوبی مانند شیلی راه یافته است. آب درآوردن و آب رساندن، کار راحتی نیست. به خصوص جایی که آب نباشد. به همین خاطر، کویری ها یا شهرهای حاشیه کویر، پیشتاز بیرون کشاندن آب از دل زمین میباشند.
قنات سرمنشاء ایجاد روستاها و شهرها و مهمتر اینکه فرهنگ خاص خود را خلق نموده و چیزی فراتر از یک تکنولوژی سنتی تامین آب است. فرهنگ مبتنی بر قنات در طول قرنهای متمادی، از یک سو نوید دهنده صلح و دوستی و آرامش، تفاهم و گفتگو بوده و از دیگر سوی مبدع شناخت و تکامل علوم نظری و کاربردی چه در زمینه علوم طبیعی و مهندسی و چه در زمینه علوم اجتماعی، اقتصادی، مالی و مدیریتی تلاش و کوشش بی دریغ بوده است و میراث فرهنگی و تمدنی عظیمی را به جای گذاشته که ممکن است قناتها درطول زمان بخشکند، ولی قرنها پس از خشکیدن آنها ویژگیهای فرهنگی و تمدنی آنها پابرجا می ماند.تمدنی که اخلاق و فرهنگ و رفتار و خصلت مردمان آن، سخت کوشی، تلاش، تولید محصولات کشاورزی، صنعتی و خدماتی و تجاری و مبادله آن از طریق مذاکره و گفتگو است دارای فرزندانی طرفدار مبادله فرهنگها و تمدنها میباشد.
چنانچه در طول تاریخ، در فرهنگ فرزندان این سرزمین چیز دیگری جز صلح ، دوستی و گفتگو وجود ندارد. درادبیات این مناطق، ادبیات حماسی چندانی شکل نگرفته و حتیپهلوانان و قهرمانان این مناطق معمولاً کشتی گیران و مسابقه گران هستند تا جنگجویان حرفه ای که شهرت خود را در میدانهای نبرد بدست می آورند. این مقاله که بر مبنای مطالعات کتابخانه ای استوار است ابتدا به بررسی وضعیت فرهنگی اجتماعی حاکم بر ساختار جامعه ای که دارای تمدن کاریز بوده پرداخته سپس تاثیر قنات را بر روحیات این مردم بررسی نموده است. تحقیق از نوع کتابخانه ای و از نظر هدف در گروه تحقیقات کاربردی و از حیث روش تحقیق توصیفی- تاریخی شهر کویری قرار میگیرد.
- مقدمه
آب به عنوان مهم ترین عنصرحیات در پیدایش تمدن های بشری و ساخت شهرها، در جهان بویژه در ایران نقشی اساسی داشته است . حیات اجتماعی و بقاء و رونق شهرها و آبادی های ایران، بیش از هرچیز وابسته به وجود آب بوده است. آب در تعالیم اسلامی و فرهنگ ایرانی دارای مفاهیم و ارزش های والای معنوی و روحانی است که در رأس آنها توجه به قدرت و علم الهی مطرح می شود و به عنوان مایه و اصل حیات معرفی می گردد. در روایات اسلامی و آیات قرآن کریم به نقش آب در پیدایش آفرینش بسیار اشاره شده است. در قرآن کریم بارها کلمه "ماء "به کار رفته که از جهات مختلف مورد توجه قرارگرفته است:
.. و هر چیز زنده ای را از آب پدید آوردیم. سوره انبیا، آیه 30 » و جعلنا من الما ء کل شی ء حی…
فناوری ساخت قنات در اوایل هزاره اول قبل از میلاد در مناطق خشک کوهستانی ایران گسترش پیدا کرد و به کشاورزان این مناطق اجازه داد تا در دورههای طولانی خشکی که آب سطحی پیدا نمیشود به کشاورزی بپردازند.لازم به ذکر است که قنات به تدریج در مناطق دیگر دنیا نیز رایج گردیدتا آنجا که اکنون قناتهای زیادی از چین تا مراکش و حتی در قاره آمریکا وجود دارند.
مردم سخت کوش کویر ایران درطول تاریخ بعلت کمبود آب و ضعف پتانسیلهای طبیعی کویر، به طرف صنایع دستی وتجارت روی آورده اند که این روحیه صنعتی وتجاری وخرده مالکی دراطراف کویرهای ایران، مردم را به سمت صلح و دوستی و آرامش خواهی وگفتگو و مذاکره و نهایتا به سمت تمدن قناتی یا تمدن کاریزی گرایش داده است. بعنوان نمونه درکرمان بعلت کمبود نزولات جوی چنانچه اگر چند چشمه وکاریز در نواحی کوهستانی وجود نداشت این نواحی اصلا مسکونی نمی شد.
گسترش تاریخی قنات از ایران به سایر مناطق.
کمبود نزولات جوی باعث پایین بودن میزان کشت دیم و درنتیجه افزایش وابستگی کشاورزی به قنات و سفره آبهای زیرزمینی گردیده است که همه این عوامل ازیکسو مستوجب عدم شکل گیری حکومت فئودالی - ارباب رعیتی - دراین مناطق وپراکندگی آبادیها و شهرهای کویری از یکدیگر شده و ازسوی دیگر بعلت کمبود مراتع، مانع تشکیل گله های بزرگ و ساختار ایلی و در نتیجه عدم تشکیل حکومت با منشا عشایری در این مناطق گردیده است. از قرنها پیش استفاده ایرانیان از تکنیک قنات در این دیار وجود داشته و با این اختراع میتوانستند مقدار قابل توجهی از آبهای زیرزمینی را به سطح زمین منتقل نمایند که این آب را در تمام طول سال بدون هیچ ابزار کمکی از درون زمین به سطح زمین جاری می ساختند.
پیشینه قنات
قنات یا کاریزکانالی است که در زیرِ زمین حفر می گردید تا ازطریق آن بتوانند آب زیرزمینی را بمنظور هدایت و مدیریت جهت کشاورزی و سایر مصارف به سطح زمین منتقل سازند. این کانال افقی در عمق زمین قرارداشت وجهتارتباط دادنِ رشتهچاههایی بود که از یک چشمه زیرزمینی سرچشمه می گیرند که تا رسیدن به سطح زمین ممکن بود چندین کیلومتر طول داشته باشد.
ایرانیان باستان در چندین هزار سال قبل کاریز را ابداع نمودند. کاریز در ابتدا توسط مقنی های ایرانی ساخته شده و دستاوردهایی چون ساعت آبی و آسیاب آبی را نیز همراه داشته است. از مهمترین قناتهای ایران که طولانیترین قنات دنیا نیز می باشد قنات قصبه گناباد در حدود700 سال قبل ازمیلاد را میتوان نام برد که دارای طول بیش از 33 کیلومتر وعمق مادر چاه 300 متر و میزان آبدهی بیش از130 لیتر درثانیه می باشد.
سیستم استخراج آب کاریز به نحوی است که آب بدون صرف هزینه وهیچ کمکی و صرفا با استفاده از نیروی ثقل - نیروی گرانش - از زمین خارج میگردد. لازم به ذکر است که آب کاریز در مقابل آبی که از چاه استخراج میشود، ارزانتر تمام شده و دائمی هم میباشد . کاریز دارای مزایای بسیار زیادی است : اول اینکه بعلت قرارگیری بخش عمده کانال آب در زیر زمین، میزان هدر رفت آب بر اثر تبخیر کاهش پیدا میکند. دوم اینکه نیروی سیستم از طریق جاذبه زمین تأمین میشود و نیازی به پمپ نیست سوم مهیا بودن امکان استفاده تجدیدپذیر از آبهای زیرزمین در قنات وجود دارد.
