بخشی از مقاله
چکيده
از اهداف گردشگري روستايي و اکونوريسم مي توان به مشاهده و تجربه گردشگر از طبيعت و به همراه آن چشم اندازهاي فرهنگـي موجود در طبيعت اشاره نمود. يکي از اين چشم اندازها قنات ها ميباشد که به عنوان کهن ترين هنر استحصـال آب هـاي زيرزمينـي، مورد توجه و استقبال گردشگران قرار گرفته است . با توجه به اقليم خشک و نيمه خشک کشور و به خصوص اسـتان هـاي کرمـان و يزد، کهن ترين قنات هاي جهان در اين استان ها واقع شده است . قنات ها ي متعدد شهرستان بم ، به عنوان اصيل تـرين منبـع تـأمين آب در منطقه شناخته شده اند. بم به واقع يکي از نخستين سکونتگاههاي بشري بوده است و نامش در قديمترين نقشه هـا و کتـب موجود يافت ميشود. قنات پايکم بم در استان کرمان به عنوان پرآب ترين قنات استان کرمان در اين مطالعـه مـورد توجـه قـرار گرفته است . لذا با توجه به قابليت هاي گردشگري و از طرفي وجود قناتها ي منحصر بفرد و ديدني اين منطقه ، کاريزها مي تواننـد از جمله منابع درآمد زايي در صنعت گردشگري بم مورد توجه قرار گيرند. همچنين قنات در تمدن کاريزي ميتواند منبع با ارزشي براي معرفي اصالت و هويت تمدن ايراني از سوي گردشگران در فضاي پسامدرن باشد. فعال نمودن صنايع دستي تمدن کاريزي، در کنار آن توجه به مباحث توسعه پايدار و برنامه ريزي هاي بازاريـابي جهـت اسـتمرار تقاضـاي گردشـگرب بـراي ايـن گونـه منـابع گردشگري از نکات حايز اهميت مي باشد. لذا ضمن بررسي ويژگيهاي قنات پايکم بم ، به عنوان پر آب تـرين قنـات ايـران و اثـر مورد توجه يونسکو به بررسي نقش بسزاي آن و قناتهاي همجوار در ايجاد و تداوم تمدن در منطقه تاريخي بم پرداخته شده اسـت .
همچنين نقش قنات هاي محلي در توسعه پايدار گردشگري مورد توجه و در نهايت راهبردهايي جهت استفاده از قنات هابـه عنـوان روشي در توسعه پايدار صنعت گردشگري ارائه ميگردد.
واژه هاي کليدي: گردشگري، بم ، قنات ، کاريز، کرمان
١- مقدمه
وجود جاذبه هاي فراوان دست ساز بشر در ايران به عنوان منبع عظيم درآمد در صنعت گردشگري موضوعي است که بايسـتي مـورد توجه قرار گيرد. يکي از اين سازه هاي کهن کاريز يا قنات ميباشد. در تمامي دوره هـاي تـاريخي باسـتان و پـس از آن ، اسـتفاده از کاريزها در ايران رايج بوده است . اين ابتکار متعلق به ايرانيان بوده و پس از آن در ساير کشورها رواج يافته اسـت (گـوبلر، ١٩٣١).
اين نوع بهره برداري از آب هاي زيرزميني در نواحي خشک و نيمه خشـک ايـران ماننـد کرمـان ، يـزد و خراسـان نقـش بسـياري در شکل گيري تمدن داشته است (ميربلوک، ١٩٣٩). استفاده از نيروي ثقل زمين در هدايت آب از نقاط مرتفع در کوهپايه ها به سوي اراضي پست در دشت هاي کم ارتفاع ، اصل علمي و اساسي در طراحي و احداث کاريزها بوده است . قنوات در ايـران بعـد از گذشـت بيش از سه هزار سال هنوز مورد استفاده هستند (برومينه و برادلي، ٢٥٥٢). در استان کرمان در مورد طويل ترين قنـات در منـابع موجود اتفاق نظر وجود ندارد. شرکت آب منطقه اي کرمان قنات حشوئيه را در باغين طويل ترين قنات استان با طـول ٩١ کيلـومتر ذکر کرده است (بهنيا، ١٩٣٩). صفينژاد (١٩٠٩) قنات کرمان را که طول آن حدود ١٥ کيلومتر وعمـق مـادر چـاه آن ١٢٥ متـر است را از لحاظ طول قابل توجه ميداند. به عقيده هنري پاتينجر در ايالت کرمان حتي يک رودخانه دائمي وجود نداشته و چنانچه چند چشمه در نواحي کوهستاني و کاريز نميبود اين نواحي اصلا مسکوني نميشد (پاپلييزدي و لباف خـانيکي، ١٩٣٩). بـه طـور کلي اگر به اسامي قنات ها توجه شود مشخص ميگردد که بيشتر آن ها از هزاران سال قبل يعني از زمـان ورود آرياهـا بـه ايـران و شايد پيش تر از ورود آن ها آبادان بوده است . وجود اين سيستم آبرساني از ديدگاه کشاورزي حايز اهميت مي باشد. تمـدن کـاريزي باعث گرديده در پيرامون آن سـاختاري اجتمـاعي ـ فرهنگـي در چـارچوب آداب و سـنن ، سـنجش متعـدد زمـاني و حجمـي آب ، شيوه هاي متعدد آبياري سنتي، ابداعات و ابتکارات در جمع آوري و صرفه جـوئي آب شـکل گيـرد و در صـنعت گردشـگري جايگـاه ويژه اي پيدا کند. قنات علاوه بر اينکه از نابودي ساختار اجتماعي محلي جلوگيري ميکند، ميتوانـد گردشـگران زيـادي را نيـز بـه منطقه جذب نمايد. نمونه بارز اين جاذبه ، کاريز جزيره کيش بوده که به عنوان يکي از مهمترين جاذبه هاي فرهنگـي ايـن منطقـه مورد توجه گردشگران و سرمايه گذاران اين صنعت قرار گرفته است . لذا مي توان گفت امروزه نيز اين فن آوري کهن علاوه بر بعـد کشاورزي داراي ارزش ويژه اي در صنعت گردشگري ميباشد. کاريز و کاربرد آن به عنوان يک جاذبـه در گردشـگري، مولفـه هـاي ميراث فرهنگي و نوستالژي را در بر گرفته است . مولفه هـاي مـذکور، بنيـان هـاي اصـلي ايـن گونـه از گردشـگري را در رابطـه بـا گردشگران شکل ميدهند.
اين قابليت ها در زمينه هاي گردشگري فرهنگي و نـوع خاصـي از اکـو توريسـتم مـيتوانـد جـاذب گردشـگر از بازارهـاي تقاضـاي گردشگري باشد. در اين مطالعه ، ويژگيهاي قنات پاي کم بم به عنوان يکي از پرآب ترين قنات هاي کشور مورد بررسي قرار گرفته و نقش آن به عنوان يکي از منابع جذب گردشگر به منطقه تشريح ميگردد. سپس به پيشنهادهايي جهت استفاده از اين سـازه هـاي کهن در جهت توسعه پايدار صنعت گردشگري پرداخته خواهد شد.
٢- مواد و روش ها
٢-١- منطقه مطالعاتي
بم به واقع يکي از نخستين سکونتگاههاي بشري بوده است و نامش در قديمترين نقشه ها و کتب موجود يافت ميشود. شهرسـتان بم واقع در استان کرمان از شمال و غرب به شهرستان کرمان ، از جنوب غرب به شهرستان جيرفت ، از جنوب به شهرستان عنبرآباد و از مشرق با شهرستان هاي نرماشير و محمدآباد محدود ميشود. مرکز اين شهرستان از نظر جغرافيايي در ٥٨ درجـه و ٢١ دقيقـه طول شرقي و ٢٩ درجه و ٦ دقيقه عرض شمالي واقع گرديده و ارتفاع آن از سطح دريا ١٠٥٠ متر ميباشد. آب و هواي بـم گـرم و خشک است اما به علت مجاورت با کوير آب و هواي متغيري دارد، به طوريکه گاهي اوقات در تابستان ها گرم ترين و در زمستان ها سردترين نقطه کشور گزارش شده است . ميزان بارندگي سالانه بطور متوسط ٦٨ ميليمتر است . به دليل واقع شدن اين منطقـه در اقليم خشک ، انسان بر آن شده تا جهت بقاء زندگي راه هاي دستيابي به آب را ابداع نمايد. لذا جلوه قنـات در قسـمت هـاي کـويري کشور به دليل محدوديت بسيار شديد منابع آب سطحي و دائمي نمايانتر اسـت . قنـات بـه عنـوان يکـي از درخشـان تـرين مظـاهر خلاقيت تمدن ايرانيان محسوب ميشود. از طرفي تمدن بم قدمتي بيش از ٩٠٥٥ سال را به ياد دارد. زماني کـه از بـم سـخن بـه ميان ميآيد ارگ قديم بم در ذهن تداعي مي شود، ارگي که متاسفانه در زلزله سال ١٩٣٢ تخريب گرديد. اما همـين ارگ کهـن ، ريشه در قناتهايي دارد که در دل زمين پنهان مانده است . به طوري که اين قنات ها به عنوان اصيل ترين منبع تأمين آب در منطقه بوده است . محققان و باستانشناسان بر روي ناي هاي يکي از قناتهاي مشهور شهرستان بم در منطقه فراز کتيبه اي را کشف کرده اند که با خط ميخي مربوط به دوران هخامنشي جملاتي بر روي آن حفر شده است . در دشت بم - نرماشـير، عوامـل متعـددي باعـث تشکيل منابع آبي مفيد شده اند که يکي از اصليترين آن ها نقش گسل ها ميباشد. عملکرد گسل هـا بـه ايـن صـورت اسـت کـه بـا جابجايي لايه هاي زمين با قراردادن يک لايه نفوذناپذير در برابر جريان آب زيرزميني به مانند يک سد طبيعي زيرزميني مـانعي در
برابر حرکت آب به وجود ميآورد. علاوه بر اين در محل گسل با ايجاد يک شيب طبيعي نسبتا زياد، باعث تغيير در سطح ايسـتابي ميشود که اين عامل يکي از مهمترين شرايط احداث قنوات ميباشد. از قنات هاي بارز اين منطقه ميتوان به قنات هـاي پـاي کـم ، دهشتر، عباس آباد، فاطميه و باغچمک اشاره نمود. از طرفي اين شهرستان به لحـاظ دارا بـودن ابعـاد مختلـف فرهنگـي و طبيعـي هميشه مورد توجه گردشگران داخلي و خارجي قرار گرفته است . وجود ارگ قديم و ثبت آن در يونسکو، نخلسـتانها و منطقـه ارگ جديد تا به امروز منجر به جذب درآمدها و سرمايه گذاران خاص به اين منطقه شده است .
٢-٢- ويژگيها و قسمت هاي مختلف قنات
قنات کلمه اي است عربي که مفهوم لغوي آن کانال و آبراهه ميباشد. اين کلمه در زبان عربي قانو و قنا و در زبان لاتـين کانـا و در زبان پهلوي کهس گفته ميشود که معادل فارسي آن کاريز يا که ريز بوده که به مفهوم ريختن کاه براي امتحـان جريـان آب اسـت (سهرابي ملايوسف ، ١٩٣١). براي قنات تعريف هاي زيادي وجود دارد که هيچ کدام به طـور کامـل مفهـوم قنـات را نمـيرسـاند. از ترکيب همه اين تعاريف ميتوان گفت که قنات متشکل از چند ميله و يک کوره زيرزميني است که با شيبي کمتر از شـيب سـطح زمين ، آب هاي موجود در لايه هاي آبدار قسمت هاي مرتفع زمين را به کمک نيروي ثقل و بدون به کار بردن نيروي کشـش و هـيچ نوع انرژي ديگري اعم از الکتريکي يا حرارتي با جريان طبيعي جمع آوري مـيکنـد و از نقـاط بـالا دسـت بـه نقـاط پـايين دسـت ميرساند. حفر قنات گرچه با هدف استحصال آب براي مصارف کشاورزي، شرب و دامپروري صورت مـيگرفتـه ، امـا در کنـار ايـن اهداف اصلي، هدف ديگر هم که رونق اقتصادي و شکوفايي فعاليت هاي صنعتي و توسعه صنايع دستي و بسـياري امـور ديگـر بـوده تحقق مييافته است . شکل ١ به صورت شماتيک قسمت هاي مختلف قنات را نشان ميدهد. کاريز، از يک دهانه يا هرنج کـه روبـاز است و يک کانال طولي شيب دار زيرزميني تشکيل شده است . چندين چاه عمودي که کانال زير زميني را سرانجام به سطح زمـين مرتبط ميسازد نيز دربرگيرنده اين سيستم است . چاه ها که به آن ها در موقع حفر، ميله هم گفته ميشود عـلاوه بـر کـاربرد بـراي انتقال مواد حفاري شده به روي زمين ، عمل تهويه کانال زيرزميني را نيز انجام ميدهند و راه ارتباطي براي لايروبي، تعمير و بازديد از داخل کاريز نيز به شمار ميروند. به محل خروج آب قنات ، مظهر نيز ميگويند. مظهر کاريز جايي است که آب از دل کاريز بيرون ميآيد و ظاهر ميشود و ميتواند براي آبياري و ديگر مصارف مورد استفاده قرار بگيـرد. قسـمت انتهـايي کـاريز، «پيشـکار کـاريز» ناميده ميشود که در آخرين قسمت آن ، مادرچاه کاريز قرار گرفته است . قسمت هايي از کـاريز کـه بـا حفـر آنهـا هنـوز آب بيـرون نميآيد خشکه کار و قسمتي که آبدار است (قسمت انتهايي) قسمت تره کار ناميده ميشوند.
شکل ١- مقطع شماتيک سيستم قنات
٢-٣- ويژگيهاي قنات پايکم بم
بطور کلي قنات تداعيگر ميراث بوده و اين خود ريشه در گذشته بسيار دور دارد و به قرن هاي گذشته در دوره باستاني ايـران بـاز ميگردد. احداث قنات در شهرستان بم نيز که در ناحيه جنوبي استان کرمان قـرار دارد، بـه دليـل محـدوديت منـابع آب سـطحي موجود مورد توجه ساکنان اين منطقه بوده است . دشت بم از نظر تعداد قنات ها در شمار دشت هاي مهم بوده و تعداد قنات هاي آن به ٩٣٥ رشته ميرسد (برشان ، ١٩٣٣). پرآب ترين قنات استان کرمان ، قنات پايکم واقع در حومه شهرستان بم است (شـرکت آب منطقه اي کرمان ، ١٩٣١). مقدار متوسط دبي اين قنات ٢٩٠ ليتر بر ثانيه ، طول قنات ٩٩٥٥ متر و عمـق مـادر چـاه آن ٣٣ متـر است (شکل ٢). بايد توجه شود که اين لوله هاي باريک آب قنات که در دشت ها جريان دارد چه سرمايه بزرگي براي اين مردم بوده و هم اکنون از ديدگاه صنعت توريسم نيز سرمايه اي عظيم خواهد بود. جدول ١ مشخصات قنات پايکم را بـه طـور خلاصـه نشـان ميدهد.
