بخشی از مقاله
چکیده
یکی از اساسی ترین و پایهایترین نیازهای زندگی هر انسانی، سلامتی میباشد که از جایگاه والایی در حیات هر انسانی برخوردار است چنانچه هم به عنوان یک ابزار جهت دست یابی به اهداف زندگی اش و هم به عنوان هدف مطرح میباشد. وجود انسان های سالم در متن جامعه، به رشد و شکوفایی آن جامعه در جهت رسیدن و تحقق یافتن توسعه تاثیرگذار است. سلامتی از بدو پیدایش انسان مطرح بوده و هست. آنچه در این میان از اهمیت بسزایی برخوردار است، لزوم توجه به عوامل مختلف زیستی- روانی، اجتماعی و فرهنگی است که بر سلامت انسان، به عنوان موجودی اجتماعی نقش دارند. یکی از مهمترین این عوامل، عامل اجتماعی- فرهنگی می باشد. از آنجا که سلامتی در میان دو جنس دارای تفاوتهایی هست و این رابطه نابرابر به نفع مردان است، لذا پژوهش حاضر یک مطالعه تحلیلی- مقایسهای میباشد که با هدف تعریف مفهوم سلامتی، تشریح عوامل اجتماعی موثر بر دستیابی برابر به آن و همچنین ارائه راهکارها انجام شده است لذا سعی شده با رویکردی جامعه شناختی به بررسی ابعاد و جوانب مختلف آن پرداخته شود.
واژگان کلیدی: سلامتی، نابرابری، جنسیت، جنس
مقدمه و بیان مسئله
موضوع سلامتی از ابتدای آفرینش انسان و در طی سالیان متمادی همواره به عنوان یک مساله مورد اهمیت، مطرح بوده هست. در قرون حاضر نیز این مفهوم به عنوان یکی از محورهای اصلی توسعه آن هم توسعه پایدار و جزء جدایی ناپذیر آن برای رشد و شکوفایی مد نظر است. سلامت چه به صورت فردی و چه جمعی بی تردید از مهم ترین ابعاد مسائل حیات انسان است، شرطی ضروری برای ایفای نقش های اجتماعی است و همه انسان ها در صورتی می توانند فعالیت کامل داشته باشند که هم خود را سالم احساس کنند و هم جامعه انها را سالم بداند - ودادهیر، ساداتی، احمدی، . - 134 : 1387
مطالعات به منظور تبیین ارتباط عوامل اجتماعی و سلامت در دهه های اخیر رشد فزاینده ای یافته است و توجه محققان سازمان های بین المللی به سمت ساختارهای اجتماعی که می تواند منجر به تفاوت در وضعیت سلامتی افراد شوند، معطوف شده است. این علاقه تحقیقاتی ناشی از عقب نشینی مدل پزشکی - زیستی به نفع مدل زیستی - روانی - اجتماعی از سلامت بوده است که منجر به گسترش تبیین های چند علیتی برای توضیح نابرابری های موجود در زمینه توزیع سلامت در بین افراد و نیز جوامع مختلف شده است. در این بین عوامل اجتماعی نقش پررنگی در مطالعات حوزه سلامت پیدا کرده اند و هر کدام از محققان بسته به علایق تحقیقاتی خود و یا موضوعی که به عنوان هدف مطالعه خود انتخاب نموده اند، بخشی از عوامل اجتماعی را در تبیین وضعیت سلامتی افراد مورد استفاده قرار داده اند - بنی فاطمه و همکاران، . - 2 :1393
عده ای از محققان هویتهای اجتماعی مانند سن، نژاد، جنسیت، وضعیت تاهل، وضعیت شغلی و پایگاه اقتصادی-اجتماعی را دارای ارتباط مستقیم با وضعیت سلامتی افراد میدانند و مطالعات میدانی نیز این ادعای نظری را تایید می کنند. در دهه گذشته موضوع تفاوت های جنسی/جنسیتی در سلامت و بیماری به عنوان یک موضوع تحقیق در میان جامعه شناسان پژشکی محبوبیتی به دست آورده است - کاندراک1، گرنت2 و سگال3، . - 579 : 1991 از دهه 1970 به ویژه در آمریکا و اروپای غربی، دانشمندان علوم اجتماعی و رفتاری نگاهی موشکافانه به تاثیر جنسیت بر وضعیت سلامتی مردان و زنان، و نیز گونه گونی رفتارهای مرتبط با سلامتی بر حسب جنسیت افکنده اند. این نگرش و علاقه به بررسی تفاوتهای جنسیتی در سلامتی، بر اثر دو عامل فزونی یافت: یکی موج دوم فممنیست ، و دیگری توجه روز افزون به نابرابری های موجود در وضعیت بهداشت و سلامتی گروه های مختلف در جامعه - هانت به نقل از ریاحی، . - 103 : 1384
تحقیقات بر روی تفاوتهای جنستی در سلامت جسمی نشان داده است که که الگوهای بیماری جسمی، جنسیتی هستند. شواهد نشان میدهد که زنان به احتمال بیشتری ممکن است به بیماری های ناتوان کننده مزمن مانند آرتروز و میگرن مبتلا شوند در حالی که مردان احتمال بیشتری میرود که به بیماریهای قلبی و عروقی و عروق مغزی دچار شوند - نیدهام4 و هیل5، . - 1472 :2010 جنس6 و جنسیت7 به طور فزایندهای به عنوان عوامل مهم سلامت برای زنان و مردان شناخته شده است - مِن8 و همکاران، . - 22 :2011 جنسیت به عنوان یکی از مولفههای هویت و در عین حال به عنوان سازه ای اجتماعی منبع نابرابر های مهمی در سطح سلامت افراد جامعه می باشد به نحوی که سن امید به زندگی در حین تولد زنان در اغلب کشورهای جهان بالاتر از مردان می باشد.
به عنوان مثال در ایران در سال 1392 سن امید به زندگی زنان 75 و مردان 72 سال اعلام شده است - بنی فاطمه و همکاران، 2 :1393و . - 3 اما در عین حال مطالعات متعدد نشان می دهند که زنان بیشتر از مردان مریض میشوند و میزان مداخلات پژشکی بیشتر در مقایسه با مردان دریافت می کنند - گیدنز،. - 217 : 1390 از آنجا که شاید هیچ یک از دیگر ویژگی ها و شناسههای افراد به اندازهی جنسیت شان در معرض یادگیری اجتماعی و فرهنگی نباشد، بررسی دقیق تفاوتهای مردان و زنان و مردان و زنان در ابعاد نگرشی و رفتاری می تواند رویکردی بسیار سودمند در زمینهی شناخت تاثیر عوامل روانی-اجتماعی و فرهنگی بر شیوه ی زندگی بهداشتی و رفتارهای مرتبط با سلامتی باشد - ریاحی، . - 103 : 1384 حال سوال این است که عامل جنسیت چطور به عنوان مولفهای اجتماعی بر سلامت افراد تاثیر میگذارد.
جنس و جنسیت
جامعه شناسان تمایز مهمی میان جنس و جنسیت قائلاند. اصطلاح جنس بر تفاوت های بیولوژیک میان زن و مرد دلالت دارد؛ حال آنکه جنسیت با مرد و زن بودن و به اصطلاح مردانگی و زنانگی همراه است و منظور رفتارهای اجتماعی است که از مردان و زنان در جامعه انتظار می رود آنچه به منزله مردانگی و زنانگی از آن یاد می شود از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوت است و می تواند در طول زمان تغییر کند . اگرچه جنسیت و جنس مفهومی متفاوت هستند، آنها اغلب به جای یکدیگر در گفتمان روزمره استفاده میشود - کیرچ1، . - 1294 :2008
سلامتی
سلامت چه به صورت فردی و چه به صورت جمعی از مهمترین ابعاد مسائل حیات انسانی است. سلامت، شرطی ضروری برای ایفای نقش های اجتماعی است و همه انسانها در صورتی می توانند فعالیت کامل داشته باشند که هم خود را سالم احساس کنند و هم جامعه آن ها را سالم بداند - ودادهیر و همکاران، . - 134 : 1387 تعاریف مختلفی از مفهوم سلامت مطرح شده اما پذیرفته شدهترین آنها تعریف سازمان جهانی بهداشت است. طبق این تعریف سلامت حالت رفاه و آسایش کامل روانی، جسمی و اجتماعی است. نه تنها فقدان بیماری و یا نقص عضو - ودادهیر و همکاران، . - 134 : 1387
نابرابری در حوزه سلامت
نظریه پردازی در زمینه سلامت در دهههای اخیر با ورود جامعهشناسان به این حوه ابعاد پیچیده تری پیدا کرده است. اگر در گذشته و به خصوص و با پیدایش پزشکی مدرن تنها تبیینهای زیستی به منظور توضیح وضعیت سلامتی افراد مورد استفاده قرار می گرفت، امروزه این رویکرد دستخوش تغییراتی اساسی گردیده است و تبیینهای تک علتی جای خود را به تبیینهای زنجیره ای - آدام و هیستریک، - 68 :1385 و نیز تبیینهای چند علیتی داده اند که بر نقش عوامل ژنتیکیی، زیست محیطی و اجتماعی تاکید دارند. در رابطه با جنسیت و سلامتی و یا به عبارتی نقش جنسیت در توزیع سلامت چندین تبیین نظری غالب ارائه شده اند که هر کدام بر مبنای نوع پارادایمی که از آن مشتق شدهاند، نقش یک یا چند عامل خاص را به منظور توضیح تفاوت وضعیت سلامتی مردان و زنان برجسته کردهاند. برخی از این تبیینهای نظری مدعی وجود تفاوت های واقعی در وضعیت سلامتی دو جنس هستند اما برخی به کلی آن را رد کرده و تفاوت مشاهده شده را ناشی از جمع آوری داده های غلط و یا ناشی از اریب های موجود در سطح سنجش سلامت دو جنس میدانند - گیدنز، . - 214 :1390 در اینجا از پنج تبیین نظری رقیب به منظور بحث در زمینه جنسیت و سلامتی استفاده خواهد شد.
