بخشی از مقاله
خلاصه
اهداف: امروزه بسیاری از دولت ها به دنبال بهرهگیری از فناوری اطلاعات هستند. پیشرفت های چشمگیر فناوری اطلاعات و ارتباطات، طی سال های اخیر روابط میان شهروندان و دولت را در شرایط تحول بنیادین قرار داده است. حرکت به سوی یک دولت الکترونیک با استفاده از فنآوری اطلاعات و ارتباطات صورت میپذیرد. به موازات شناخت و استفاده از این امکانات سودمند، آسیبشناسی و بررسی چالش های فراروی دولت الکترونیک نیز از موضوعات بسیار مهم و قابل ملاحظهای است که به تازگی مورد توجه گسترده صاحبنظران قرار گرفته است. توجه به چالش های پیش روی این نظام، میتواند به درک صحیحتر مفهوم دولت الکترونیک و اجتناب از پیامدهای سوء و ناخواسته آن کمک نماید. از دیگر اقدامات قابل ملاحظه ایران، توجه به زیرساخت های حقوقی و قانونی تجارت الکترونیک و ایجاد یک چارچوب قانونی برای تنظیم روابط معاملاتی و خدماتی در بستر مبادلات الکترونیکی است. هدف از انجام این پژوهش تبیین حقوق تجارت الکترونیک و نیز عوامل مؤثر در ایجاد دولت الکترونیک و موانع و چالش های موجود در رسیدن دولت به اهداف خود با نگاهی آسیبشناسانه به مشکلات و چالش های آن می باشد.
روش: پژوهش حاضر به عنوان یک مطالعه توصیفی به بررسی وضعیت دولت الکترونیک و حقوق تجارت الکترونیک و موانع و چالش های موجود پرداخته که سعی در نشان دادن اهمیت موضوع دارد. برای جمع آوری اطلاعات از روش کتابخانه ای و اسنادی استفاده شده است.
یافته ها: بدیهی است توجه دقیق به موانع دولت الکترونیک و اقدام در جهت رفع این موانع، باید به عنوان اولین گام در جهت در رسیدن دولت به اهداف خود و حمایت از دولت الکترونیک مد نظر قرار گیرد. دلیل تمایل دولت ها برای به کارگیری فناوری های نوین و ضرورت دولت الکترونیک از جهات مختلفی قابل بررسی است که در این پژوهش مورد مطالعه قرار گرفته است. هم چنین با نظر به اهمیت آسیبشناسی و چالش های فراروی دولت الکترونیک و ضعف مطالعات موجود در این زمینه، این پژوهش این موضوع را به ویژه با تأکید بر جنبههای حقوقی قضیه مورد مطالعه و بررسی قرارداده است.
کلمات کلیدی: دولت الکترونیک، حقوق تجارت الکترونیک، چالش ها، مبادلات الکترونیکی.
1.مقدمه
توسعه و کاربرد فن آوری اطلاعات با هدف استقرار دولت الکترونیک آغازگر مرحله جدیدی از حیات مدیریت بخش عمومی است که از واپسین سالهای هزاره دوم میلادی مورد توجه نظریه پردازان و کارگزاران بخش عمومی بسیاری از کشورهای جهان قرارگرفته است و دولت ها در تلاشند با استقرار آن گام مهمی در راستای حرکت به سوی جامعه اطلاعاتی بردارند. یکی از تعاریف جامعه اطلاعاتی بر بعد فرهنگی تأکید دارد. زیرساختهای فرهنگی و اجتماعی مورد تأکید واحد هوشمند اکونومیست به شاخصهایی همچون میزان برخورداری از سواد الکترونیک، نیروی انسانی کافی، مناسب و متخصص جهت کاربردیهای فن آوری اطلاعات، وجود نظام آموزشی مناسب برای انتقال فرهنگ و توانمندیها بین متخصصان و عامه مردم از یک طرف و بین نسلهای مختلف از طرف دیگر و مهارتهای فنی نیروی کار اشاره دارد. ضعف در شاخصهای فرهنگی و اجتماعی مشکلی است که در برخی از کشورهای جهان، حرکت به سوی مجازی شدن به را با چالش مواجه ساخته است. حقوق تجارت الکترونیک و همچنین چالش ها و موانع دولت الکترونیک از مباحث حائز اهمیت در این زمینه است که در این پژوهش مورد مطالعه قرار می گیرد.
.2 روش
با توجه به این امر که مطالعات مربوط به دولت الکترونیک و حقوق تجارت الکترونیک در حوزه تخصصی آن نیاز به بررسی تئوری در حوزه کتاب و مقالات مرتبط دارد، در این پژوهش برای جمع آوری اطلاعات از روش کتابخانه ای و اسنادی استفاده شده و با مطالعه ی کتاب ها، مقالات و تحقیقات سایر پژوهشگران، مجلات تخصصی و مرتبط اطلاعات مورد نیاز جمع آوری گردید.
.3 دولت الکترونیک
.1-3 مفهوم دولت الکترونیک
اصطلاح دولت الکترونیک که به طور جدی از دهه 1990 مطرح گردیده است، به عقیده صاحبنظران میتواند مدلهای جدید حکومت را تکامل بخشد. دولت الکترونیک اطلاعات گستردهای را از طریق اینترنت به شهروندان و بخش خصوصی ارائه میکند. اما نقش دولت الکترونیکصرفاً ارائه اطلاعات و خدمات نیست، بلکه میتواند علاوه بر ارتباط با شهروندان و بخش خصوصی، ارتباطات استراتژیکی بین سازمانها و بخش دولتی ایجاد نماید. چنین تعاملی باعث بهبود همکاری بین سازمانهای دولتی شده و اجرای سیاستها و خط مشی های دولت را تسهیل مینماید - ابراهیم و ایرانی1، . - 2005تعاریف متعددی از دولت الکترونیک ارائه شده است، به چند مورد از این تعاریف اشاره مینماییم:
دولت الکترونیک شیوهای است برای دولتها به منظور استفاده از فناوریهای نوین که تسهیلات لازم را برای دسترس مناسب به اطلاعات و خدمات دولتی با کیفیت بالاتری مهیا میسازد و فرصتهای بیشتری را برای مشارکت مردم در فرایندهای دموکراسی ایجاد میکند - فانگ2، . - 2002
بنا بر تعریف »سازمان همکاری و توسعه اقتصادی« دولت الکترونیک عبارت است از: »استفاده از تکنولوژیهای اطلاعاتی و ارتباطاتی به ویژه اینترنت به عنوان ابزاری برای تحقق دولتی کارآمدترOECD - «، 2003، . - 23
- اتحادیه اروپا - کمیسیون مجامع اروپایی " - 2003 دولت الکترونیک" را بشرح ذیل تعریف نموده است:
استفاده از تکنولوژیهای اطلاعات و ارتباطات - - ICTدر مدیریتهای عمومی در ترکیب با تغییر سازمانی و مهارتهای جدید بمنظور بهبود خدمات عمومی و فرایند های دموکراتیک وتقویت حمایت از خط مشی های عمومی.گفتنی است که دولت الکترونیکصرفاً به بخش اجرایی محدود نمیشود، بلکه گستره آن آرام آرام شاخههای قانونگذاری و قضایی و سطوح مختلف از مرکزی تا محلی را نیز در بر میگیرد. دولت الکترونیک در مفهوم مضیق به معنای انتقال مفاهیم تجارت الکترونیکی در بخش خصوصی به بخش دولتی است. مطابق گزارش سازمان ملل در خصوص جوامع دانش محور، تجارت الکترونیکی شامل استفاده از اسناد الکترونیکی به جای کاغذ برای انجام وظایف تجاری یا دولتی است.
مطابق این تعریف، تجارت الکترونیکیصرفاً محدود به بخش خصوصی و تجارت نمیشود - ملیستکی3، . - 2002 لذا این مفهوم در بخش دولتی به خدمات رسانی الکترونیکی و نظام اداری الکترونیک اشاره دارد و خدمات رسانی الکترونیک به معنای ارائه اطلاعات، برنامهها، استراتژیها و خدمات دولتی به صورت الکترونیکی و همه روزه است. قابلیت ارائه خدمات و اطلاعات عمومی اجتماعی، اداری، اقتصادی و ... به شهروندان به صورت شبانهروزی و تمام وقت درتمام روزهای هفته، یکی از توانمندیهای مهم دولت الکترونیک است و این خدمترسانی بر مشارکت شهروندان با الگوی مشتری محوری تأکید مینماید.
از سوی دیگر مفهوم موسع دولت الکترونیک شامل کلیه طرحهای مربوط به حاکمیت و مدیریت دولتی است و بنابراین »دموکراسی الکترونیکی«4، »انتخابات الکترونیکی«5، »آموزش الکترونیکی«6، »خدمات بهداشتی الکترونیکی«7 و نظایر آن را نیز در بر میگیرد - تورس و همکاران8، . - 2005از آنجا که دولت الکترونیک به تغییر شکل حکمرانی در کوتاه مدت نمیپردازد و استقرار آن تدریجی و مرحله به مرحله است، در حال حاضر رویکرد موسع و توجه به تمام مؤلفههای دولت الکترونیک مورد نظر دولتها نیست. لذا دموکراسی الکترونیکی در ابعاد وسیع، حتی در دستور کار بسیاری از کشورهای اتحادیه اروپا نیز قرار ندارد. بر این اساس، مفهوم موسع دولت الکترونیک و عدهای برای آینده و برنامهای بلند مدت خواهد بود - همان - . البته دستیابی به این سطح از دولت الکترونیک، شرایط پارلمان، قانونگذاری، انتخابات و مراجعه به آرای عمومی را متحول میکند.
.2-3 مراحل استقرار دولت الکترونیک
مراحل مختلف و مدل های متعددی در این زمینه ارائه شده است. در مدل سازمان ملل متحد، پنج مرحله برای تحقق دولت الکترونیک معرفی شده است.
در مرحله اول - مرحله ظهور اولیه - 1، سایتهای رسمی محدود و مستقل از یکدیگر ایجاد میگردند که اطلاعات سازمانی و سیاستهای سازمانها و نهادها را به صورت ایستا در اختیار شهروندان قرار میدهند.
در مرحله دوم: - مرحله توسعه - 2، همراه با افزایش تعداد وبسایتهای دولتی، محتوای وبسایتها پویاتر میگردد و به طور مداوم و مستمر به روز میشود. بخشنامههای دولتی، مجموعه قوانین و خبرنامهها نیز بر روی سایتها قرار میگیرد.
در مرحله سوم - مرحله تعامل - 3،حضور دولت در شبکه جهانی گسترش مییابد و حجم وسیعی از خدمات دولتی بر روی شبکه در دسترس خواهد بود. علاوه بر این امکان ارسال و دریافت فرمها، تقاضا نامهها و یا ثبت آنها به وجود میآید.
در مرحله چهارم - مرحله تبادل - 4، امکان انجام خدمات گستردهای مانند پرداخت مالیات و صورتحسابها، اخذ گذرنامه، ثبت وفات و تولد، اعطای گواهینامهها و مواردی که به امنیت و محرمانه بودن نیاز دارد، به صورت کامل از طریق اینترنت انجام میشود و امضای دیجیتالی برای تسهیل تشریفات و ارتباط با دولت مورد استفاده قرار میگیرد. البته برای سایتهای محرمانه، تدابیر امنیتی و رمز عبور در نظر گرفته میشود.
و سرانجام در مرحله پنجم - مرحله یکپارچهسازی کامل - 5، تمامی خدمات دولتی از طریق دولت الکترونیکی و در اسرع زمان ممکن به اشخاص ارائه میگردد - سازمان ملل6، . - 2000
.3-3 شکلگیری دولت الکترونیک
پیشرفتهای چشمگیر فناوری اطلاعات و ارتباطات، طی سالهای اخیر روابط میان شهروندان و دولت را به ویژه در بعد مدیریت دولتی در شرایط تحول بنیادین قرار داده است، به طوری که امروزه بسیاری از دولتها به دنبال بهرهگیری از فناوری اطلاعات به منظور تغییر و اصلاح سازمانهای دولتی هستند - لیپس7، 1998، . - 330 ایجاد این شرایط و توانایی فناوری اطلاعات و ارتباطات، امکان بازآفرینی دولتها را فراهم کرده و موجب انتقال از پارادایم نظام بوروکراتیک وبری به پارادایم دولت الکترونیک گردیده است. در پارادایم دولت الکترونیک بر ایجاد شبکه هماهنگ، همکاری خارجی و ارائه خدمت به مشتری تأکید میشود. در این فرایند، زمینه اصلی و بستر ایجاد دولت الکترونیک، انقلاب اطلاعات و فناوری ارتباطات است. اما دلیل تمایل دولتها برای به کارگیری فناوریهای نوین و ضرورت شکلگیری دولت الکترونیک از جهات مختلفی قابل بررسی است:
1-3-3 نئولیبرالیسم و نقش نظارتی دولت
تفکر لیبرالیسم جدید یا نئولیبرالیسم - بازار خوب است و دولت بد - بر کارایی اقتصادی بازار و دو نیروی رقابت و تصمیمات فردی تأکید میکند. در فلسفه حکومتی نئولیبرالیسم به معضل متورم شدن بیش از حد بخش دولتی و گسترش امپراتوریهای دولتی اشاره میگردد. از آنجا که پیشبینی میشود تحقق دولت
