بخشی از مقاله
چکیده
رنگ، به ظاهر پدیدهای بسیار عادی در جهان است. این در حالی است که پیچیدهترین حوزههای ارتباطی را برای انسان میسازد. خصوصاً اگر انسان بداند که خداوند، این پدیده را در انحصار او قرار داده است. با تأمل در آیه 13 سورهی نحل، بررسیها نشان داد طبیعت جهان، سیاه، سفید و خاکستری است. در واقع رنگها از طبیعت جهان ناشی نمیشوند بلکه از طبیعت انسان ناشی میشوند. بنابراین رنگ، تحقق یک وضعیت پیچیدهیدرونی و عمیقاً انسانی است. اثرات ارتباطی رنگها، بسیار ظریف در قران کریم بدان اشاره شده است و لزوم بررسی آنها از جمله مباحثی است که میتواند مورد تأمل قرار گیرد. رنگهای قرمز، زرد، سبز، آبی، سفید و سیاه، رنگهایی هستند که در قرآن نام برده شدهاند.
در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، پس از بررسی و شناخت حوزههای ارتباطی و اثرگذار رنگ، به بیان خصوصیات رفتار ساز و کارکردگرایی رنگ از منظر قرآن، با مطالعه موردی رنگ زرد و اثرات ذاتی آن پرداخته شده و اطلاعات به دست آمده، با استفاده از مطالعات کتابخانهای حاصل شده است.نتایج حاصل از یافتهها نشان دهندهی سه حوزهی نیروها و اثرات ذاتی رنگ، حوزه نیروها و اثرات ادراک و احساس شخصی رنگ و حوزه نیروها و اثرات قراردادی رنگ است که در قرآن کریم نیز با استفاده از رنگها و بیان نیروهای نهفته در آن، به تبیین و توضیح، پیرامون واقعیات و جنبههای گوناگون زندگی انسانها پرداخته شده است.
واژگان کلیدی: قرآن کریم، رنگها، حوزههای ارتباطی رنگ،رنگزرد.
مقدمه
امروزه از دانش رنگ، جهان اندیشهای و علمی آن صحبت میشود. این در حالی است که رنگ به شکل حیرت انگیزی خصوصیترین پیامهای درونی انسان را به خودش اختصاص میدهد. رنگ، تنها یک ایدهی عاطفی- حسی نیست بلکه بسیار پیچیدهتر از مکانیزمهای حسی- شخصی است. ایدهای با خاصیتهای اجتماعی، فرهنگ ساز، اعتقادی، رفتارساز و کارکردگرا است. امروزه کارکردگرایی رنگ، آن را تبدیل به ابزاری کرده است که انسان در موقعیتهای گوناگون، آن را مورد استفاده قرار داده و نتایجی از آن بدست میآورد. در تشریح رنگ، باید تمام احساسات شخصی کنار گذاشته شده، تلاش شود با تفکر علمی و نقادانه برخورد نمود و از رنگ با تصمیم گیری و اراده منطقی استفاده شود.قرآن کریم در بسیاری از آیات خود، با عنوان کلی رنگ، و یا به تفکیک، رنگهای مختلف را ذکر مینماید. با توجه به آنچه گفته شد، هدف پژوهش، بررسی حوزههای اثرگذار رنگ و مطالعهی آیات در برگیرندهی آن است. منابع اطلاعاتی موجود، مطالعات و پژوهشهای صورت گرفته، از دیدگاه دینی و روان-شناختی بوده و از جنبهی هنری، پژوهش قابل توجهی مشاهده نشد و همین امر، لزوم و ضرورت انجام مطالعات در این رابطه را بیش از پیش متذکر میشود.
رنگ در انحصار انسان
آیات دربرگیرندهی رنگ را میتوان دو دسته کلی دانست: یک دسته آنهایی که از واژه "لون" به معنای رنگ یا "»صبغه" به معنای رنگ معنوی - رنگ خدایی - استفاده کردهاند« - رستم نژاد و همکاران، :1389 - 135 و دستهی دیگر که بیشتر مورد توجه این پژوهش است؛ آیاتی است که رنگهای مختلف را در خود جای دادهاند. »واژه لون، نه مرتبه در قرآن کریم تکرار شده« - الباقی، - 654 : 1384 و رنگهای قرمز، زرد، سبز، آبی، سفید و سیاه، رنگهایی هستند که در قرآن نام برده شده است.وَمَا ذَرَأَ لَکُمْدرسورهفِی نحلالْأَرْضِآمدهاست:مُخْتَلِفاً» أَلْوَانُهُ إِنﱠلَآیَهًفِی لِقَوْمٍذلِکَ یَذﱠکﱠرُونَ« - نحل - 13 /؛ »و آنچه را در زمین برای شما، با رنگهای متفاوتش آفرید و منتشر کرد - مسخّر شما ساخت - ، به قطع، نشانهای در آن]ها[ استبرای گروهی که متذکّر میشوند.«
نکته قابل تأمل این است که خداوند متعال در این آیه، رنگهای متفاوت را خاص انسان بیان نموده است. کاندینسکی میگوید: »کسانی که با رنگ درمانی1 آشنایی دارند، میدانند که نور رنگی میتواند تأثیرات خاصی بر جسم بگذارد. ولی هنگامی که این تجربیات در مورد حیوانات و گیاهان انجام میگیرد، تئوری شکست میخورد« - کاندینسکی، » . - 85 :1384چشم سالم انسان به دلیل وجود سه گروه سلول مخروطی، میتواند ده میلیون رنگ مختلف را ببیند و از هم دیگر جدا نماید. - Winston, 2004 - « در عین حال وجود گروهی کوچک از زنان که چهار نوع سلول مخروطی در چشم آنها وجود دارد؛ نشان میدهد امکان تشخیص تعداد بسیار بیشتر از 10 میلیون رنگ و حتی تا 100 میلیون رنگ نیز توسط انسان وجود دارد - Roth, .2006 - این در حالی است که »حیوانات نمیتوانند مانند انسان ببینند، بسیاری از آنها دنیا را در هالهای از رنگ خاکستری یا بسیار کمرنگ میبینند.
حشرات دید موزاییکی دارند و آنچه را که انسان به وضوح میبیند، به صورت شطرنجی میبینند. دنیای زنبورها بیشتر از رنگهای زرد، سبز و آبی تشکیل شده است. دید شب اسب نسبت به انسان بهتر ولی تشخیص رنگ آن ضعیفتر است. سگ و گربه به صورت ژنتیکی کور رنگ هستند. آنها تنها سایههای خاکستری رنگ را تشخیص میدهند. گاو نر نیز کور رنگ است. در حقیقت این حیوان نیست که با دیدن رنگ قرمز به هیجان میآید. تنها حرکات شدید پارچه است که گاو را عصبانی میکند و در واقع این انسان است که نسبت به رنگ قرمز هیجان نشان داده و به شور و شوق میآید. دید کوسه بسیار شبیه انسان است - هر دو شامل شبکیه، لنز، عنبیه، قرنیه و مردمک هستند - ولی توانایی دید انسان اندکی متفاوت است زیرا کوسه سلولهای مخروطی شبکیه را ندارد در نتیجه قادر به تشخیص رنگها نیست - رسولی، . - 1388
در نتیجه، وقتی درباره رنگ صحبت میشود؛ منظور انسان است و این نکتهی ظریفی است که خداوند متعال 15 قرن پیش در قرآن بیان نموده و به نوعی اعجاز آن را نشان میدهد. در واقع برای انسانها، رنگی دیدن دنیا حائز اهمیت بوده و برای بسیاری از حیوانات اهمیتی ندارد زیرا طبیعت جهان سیاه، سفید و خاکستری است. بنابراین، رنگها از طبیعت جهان ناشی نمیشوند بلکه از طبیعت انسان ناشی میشوند. این پدیدهی خاص انسان، به شکل مجرد، قابل بررسی است. با معیارهایی میتوان آن را تحلیل کرد و نظام ارتباطی و اثرگذارش را مشخص نمود.
حوزههای اثرگذار و ارتباطی رنگها
یوهانس ایتن2، بررسی زیبایی شناسانه رنگ را در سه جهت معرفی میکند:
·امپرسیون3
·اکسپرسیون4
·کانستراکسیون - 5ایتن، . - 14 :1390
در واقع به زبان سادهتر میتوان گفت سه پدیدهی نیرومند و سه حوزهی اثرگذار و ارتباطی مربوط به رنگ وجود دارد:
.1 حوزه نیروها و اثرات ذاتی رنگ
.2 حوزه نیروها و اثرات ادراک و احساس شخصی رنگ
.3 حوزه نیروها و اثرات قراردادی رنگ این سه دسته از قابلیتها است که با هم اختلاف یا شباهت دارند. از برخورد، درگیری، اختلاف، کشمکش یاهماهنگی این سه حوزهی اثرگذار، اثر رنگ در مخاطب شکل میگیرد.
حوزهی نیروها و اثرات ذاتی رنگ
فراری6میگوید: »ارتباط و درک انسان از زیبایی با رنگ، بسیار ساده و فوری است و اگر هیچ شناخت تئوریک نسبت به رنگ نداشته باشد، به طور غریزی در موقعیتی قرار دارد که رنگ به راحتی در او نفوذ کرده و عمق، گرما و تنالیته آن یعنی کیفیت عینی آن با بعضی از احساسات و تألمات او آمیخته میگردد« - فراری، :1371 . - 90 این همان حوزهی اثر ذاتی رنگ است. در واقع آن مجموع از خاصیتهای رنگ که به محض مواجه فرد با رنگ، - فردی که دارای چشم و توان رنگ بینی است - درون آن شکل میگیرد. اثرات ذاتی در تمام افراد حدوداً یک اندازه و یکسان بوده و اجتناب ناپذیر است. هیچ فرد طبیعی و سالمی نمیتواند از اثرات ذاتی رنگ بگریزد اما قطعاً این اثرپذیری میتواند متغیر باشد. چیزی که ایتن آن را »واقعیت روانشناختی- فیزیولوژیکی رنگ یا نمود رنگ مینامد« - ایتن، . - 20 :1390
