بخشی از مقاله
چکیده:
قرآن کریم برخی از موجودات را با صفت علو مورد تجلیل قرار داده و درعینحال برخی دیگر را به خاطر طلب این صفت، مذمت نموده است. مقاله حاضر، بهمنظور واکاوی دقیق معنا و مفهوم واژهعلوّ در قرآن کریم، با بهرهگیری از اسلوبهای معناشناسی سنتی و نوین به رشته تحریر درآمد. محور بحث ما در این مقالهواژه علوّ و مشتقات آن در قرآن کریم هستند. این واژه باهم خانوادههایش درمجموع 70 بار در قرآن کریم استعمال گردیدهاند. به طورکلی این واژه هم مانند بسیاری از واژگان بهکاررفته در قرآن کریم، دارای لایههای معنایی مختلفی است که توجه به سیاق آیات و همنشینی آن با سایر واژگان، در تعیین معنای دقیق آن نقش اساسی دارند.
بر این اساس در ابتدا کوشیدیم معانی مختلف این واژه و مشتقاتش را در آیات مختلف قرآن کریم به دست آورده با دستهبندی آنها، انواع معانیعلوّ را احصاء نماییم. سپس با بررسی دقیقتر معانی بهدستآمده به گروههای معناییعلوّ رسیدیم. علوّ مکانی و مکانتی، علوّ محمود و مذموم و نیز علو به معنی پیروزی و غلبه. در ادامه با بررسی رابطه معنایی هر یک از معانی مذموم و محمود واژه علوّ با واژگان متشابه و متضاد و کشف وجوه تشابه و افتراق آنان با واژه محوری بحث خود و نیز با بررسی روابط معنایی این واژه با واژگان همنشین در قرآن، از قبیل استکبار و فساد و اسراف، به درک بهتری از معنای این واژه دستیافتیم. دستاورد نهایی معناشناسی این تحقیق در مورد واژه علوّ این است که در معنای علوّ باید علاوه بر برتری، جنبه غلبه و تسلط داشتن را نیز اخذ نمود.
مقدمه
با گسترش دین اسلام در سراسر جهان، که منجر به پیدایش بعد مکانی از سرزمین وحی و فرهنگ و زبان و اصطلاحات خاص ساکنان آن گردید و نیز پیدایش بعد زمانی از عصر نزول قرآن کریم، مسلمانان اعم از عرب و غیر عرب، ناگزیرند برای فهم بهتر آیات قرآن کریم به تفاسیر موجود آن مراجعه نمایند . ازجمله علوم موردنیاز مفسر، واژهشناسی و توجه به وجوه و نظایر بهمنظور کشف معنای مراد و مفهوم واژههای بهکاررفته در هر یک از آیات قرآن کریم است تا بتواند با بهرهگیری از معانی و مفاهیم کشفشده از واژهها در کنار دیگر علوم موردنیاز تفسیر همچون صرف، نحو، کلام، اصول، فقه، رجال و درایه، علوم بلاغی، علوم قرآنی، علوم تجربی، علوم انسانی، علم الموهبه و ... به روشن کردن معانی آیات قرآن و کشف مراد و مدلول آنها بپردازد.
بااینهمه، نگاه جزئی و انفرادی به واژه ها در کلام، مانند مثله کردن آنها است، شاید از همین روست که زبانشناسان معتقدند واژهها در خارج از جمله معنا و مفهوم دقیقی ندارند، زیرا این جمله است که معنای واژه را تعیین میکند و به بیان بهتر، این کل کلام است که معنا و مفهوم دقیق هر واژه را تعیین میکند، تأثیر متقابل جزء بر کل و کل بر جزء. این حقیقت، در علوم بلاغی و اصول فقه اسلامی نیز موردتوجه قرارگرفته است که برای درک معنای مراد هر کلام، لازم است به قرائن حالیه و مقالیه، یعنی نشانههای موجود در کلام یا متن که از شرایط بیان یا نگارش آن پرده برمیدارند، توجه شود.
یکی از واژههایی که در قرآن کریم بهکاررفته است، واژه علوّ«» می باشد، این واژه به همراه مشتقات اسمی و فعلی خود، 70 مرتبه در قرآن کریم استعمال گردیده است؛ بیتردید این واژه هم مانند بسیاری از واژههای مستعمل در قرآن کریم، میتواند ضمن وفاداری به اصل خود، در هر آیه و در کنار دیگر واژهها مفاهیم تازهای بیابد . طبق نظریه »حوزههای معنایی«، واژگان یک زبان در حوزههای لغوی یا مفهومی، سامان پیدا میکنند و واژگان هر حوزه نسبت به هم از ساختار منسجمی برخوردارند. بر این اساس، هریک از واژگان کانونی قرآن مجید، یک میدان معناشناسی دارند که در تداخل این میدانها و ارتباط میان آنها، مفاهیم و معانی کلمات قرآنی بهتر و دقیقتر شناخته میشوند - شهیدی، 1388، ص . - 127
روش ما در این نوشتار، مبتنی بر اسلوب معناشناسی ایزوتسو بوده است. ایزوتسو روشی را در فهم متن ارائه میکند که مبتنی بر مراحل زیر است:
الف فهم ابتدایی کلمه
ب تعریف بافتی یا متنی که در آن معنای دقیق واژه از روی بافت و از راه توصیف لفظی روشن شود.
ج یافتن کلمات مترادف نسبی واژه در متن و تلاش در جهت فهم مؤلفههای و تفاوتهای معنایی د فهم معنای واژه از واژگان متضاد.
ه ترسیم و کشف میدان معناشناسی یا حوزهی معنایی - مجموعهای از روابط معنایی طرحدار - یعنی پهنهها یا بخشهایی که از پیوستگی و ارتباطات گوناگون که کلمات در میان آنها حاصل میآید - پاکتچی، 1388، ص 121 و . - 122 که ما نیز در این پژوهش میکوشیم با شناخت بهتر از معنای لغوی این واژه و مشتقات آن، همچنین با توجه به واژههایی که بهنوعی با این مفهوم تقارب یا تضاد معنایی یا همنشینی دارند، معنا یا معانی مختلف آن را در قرآن کریم بررسی نماییم.
2. دانش معناشناسی
یکی از روشهای فهم متن، روش سمنتیک i یا معناشناسی است؛ هدف اصلی روش معناشناسی این است که تفسیر به رأی، به صفر برسد یا بهشدت کاسته شود و از اعمالنظر خواننده یا تفسیرکننده متن جلوگیری شود . این روش مبتنی بر دو اسلوب است؛ معناشناسی تاریخی و معناشناسی توصیفی . در معناشناسی تاریخی، مفهومی را که از یک متن استخراج میشود در طول تاریخ قبل از پیدایش آن متن بررسی میکنند، تا به این سؤال پاسخ دهند که آیا متن موردنظر، آن واژه یا مفهوم را به همان معنایی بهکاربرده است که در قبل به کار میرفت یا اینکه گذر زمان تغییر، تحول و تطوری در آن به وجود آورده است.
در معناشناسی توصیفی نیز یک مفهوم، اصطلاح یا واژه با توجه به خود متن بررسی میشود؛ به این معنا که تمام مسائل موردنیاز ازجمله تعریف، انواع و عوامل یک واژه را از خود متن درمیآورند. به مجموعه این دو سمنتیک یا روش معناشناسی گفته میشود - قنبری،1393، ص - 17، منظور ما از معناشناسی در این مقاله، معناشناسی توصیفی است، بنابراین هدف ما بررسی جنبههای تاریخی و تطور واژه علوّ«» در طول زمان نیست.
3. ریشهشناسی علو
به اعتراف زبان شناسان، در الفاظ زبان عربی، بهخصوص کلمات کتاب مقدس قرآن، ظرافتها، لطافتها و دقتهای متعددی بهکاررفته است. علاوه بر این ممکن است همانطور که خود قرآن کریم دارای سطوح معنایی متعددی است، واژههای به کار گرفتهشده از آن هم، در کاربردهای مختلف، معنایی متفاوت داشته باشد. ازاینرو هرگاه به دنبال معنای دقیق واژهای در قرآن بودیم، در اولین گام باید با مراجعه به ریشه واژه و به دنبال آن، واژههای همریشه و همخانواده آن در آیات مختلف نسبت به کشف معنا یا معانی مختلف آن اقدام نماییم. در این صورت است که ذهن به تدبر در واژه پرداخته و سطوح معناشناختی جدیدی مکشوف میگردد.
البته این دو ممکن است بهجای یکدیگر نیز بکار روند - قرشی، 1371، ج 5، ص . - 36 اهل لغت با توجه به موارد استعمال این واژه در آیات قرآن کریم، معانی دیگری را نیز از این اصل برداشت نمودهاند که به نظر میرسد همگی بهنوعی ریشه در رفعت و بلندی یا طلب آن دارند. ازجمله » غلبه یافتن« و » طغیان کردن« و »فساد کردن« و »ظلم کردن« - فراهیدی، 1409، ج 2، ص 245؛ طالقانی، 1414، ج 1، ص . - 121 راغب در مفردات در تفاوت این دو وجه گفته است کهعَلی،» یَعلو« هم برای فعل محمود استفاده میشود و هم مذموم،عَلِیَ،ولی» یَعلَی« فقط در مورد فعل محمود استفاده میشود - راغب اصفهانی، 1412، ج 1، ص - 583، منظور وی از محمود، رفعت و بلندی مرتبت و از مذموم، طغیانو فساد و تکبّر و تجبّر است. فراهیدی هم در العین با کمی تفاوت در عبارت معتقد است که عَل»ییَ،علو« برای همهچیز عَلِو»یَیَ،علی« فقط در مورد رفعت و شرف به کار میرود.
4. بافتشناسی همخانوادهها - وجوه و نظایر -
»وجوه و نظایر« بدین معنی است که یک واژه در چند جای قرآن با یک لفظ و یک حرکت آمده باشد، ولی در هر مورد معنایی غیر از معنای دیگر داشته باشد. اگر لفظی در یک جا و همان لفظ در جای دیگر آمده باشد، »نظایر« و تفسیر هر واژه به معنایی غیر از معنای دیگر »وجوه« نام دارد - حاجی خلیفه، 1413، ج 2، ص . - 2001 دانش معناشناسی نیز معنا را به چند قسم تقسیم میکند: هم معنایی i i ، چندمعنایی i i i، تناقض معناییi v، شمول معناییv و تضاد معنایی vi ، بر این اساس »وجوه و نظایر« در قرآن کریم را میتوان از نوع چندمعنایی به شمار آورد. - سلطانی رنانی ،1382، ص - 1
