بخشی از مقاله
چکیده:
خراسان کهن براساس کاوشها، پژوهشها و بازیافتهای باستان شناسان، سرزمینی است بی نهایت باستانی که از دیرگاه در آن انسان بودوباش داشته است. این مرزوبوم، مهد پیدایش یکی از درخشان ترین و کهن ترین تمدنهای جهان بوده، باشندگان آن دارای تمدن و فرهنگ چندین هزار ساله می باشند و گنجینههای فکری و معنوی آن در مراحل مختلف به زبان ها و گویشهای گوناگون نگارش یافته است.و پژوهشهای شماری زیادی از دانشمندان بیانگر این امر است که سرزمینهای خراسان باستان و ماوراءالنهر زادگاه، تجلی گاه و پرورشگاه زبان دری - پارسی - بوده است.
زبان پارسی دری ریشه قدیمی دارد، در خراسان و فرارود پیش از یورش اعراب به آن سخن می گفتند زبان دری ... تاریخ چیز کم دو هزارسال ]دارد[، در دوره های قبل از اسلام وجود داشته و در افغانستان ]خراسان کهن[ بوجود آمده ...که در این نوشته هرجا سخن از خراسان می رود مراد خراسان بزرگ و باستان است که بلخ، هرات، نیشاپور و مرو از زمره استانهای بزرگ آن بود که مشتمل خاکهای افغانستان کنونی، بخشهای خاوری ایران امروز، صحرای ترکمن تا کنارهای رود جیحون را در بر میگرفت.
که این شهردر هااصل این مرکز هنری خلّاقانی بوده است که در آن فعّالیّت داشتند و هزاران هنرمند، خطاط، مصوّر، مُذهّب، نقاش، جلد ساز، معمار،کاشی ساز و رنگ ساز تحت پرورش رجال هنرخواه امپراتوری تیموریان به خلق آثار ماندگار می پرداختند که پژوهش جامع در این موضوع مستلزم مشاهده آثار بجا مانده در این شهر است و آنچه در این مقاله به اختصار آمده است ، نمایانگر آثار و اندیشه نورالدین عبدالرحمن جامی شاعر قرن نهم باشد.
مقدمه:
نورالدین عبدالرحمن جامی معروف به خاتم الشعرا . شاعر، موسیقی دان ، ادیب و صوفی نام دار فارسی در 24 آبان / 793 23 شعبان / 817 چشم به جهان گشودو در 17 محرم898 ه . ق. وفات یافت . او از بزرگترین استادان سخن بعد از حافظ و به نظر بسیاری از پژوهشگران ، خاتم شعرای بزرگ پارسی زبان است . روزگار کودکی و تحصیلات مقدماتی او در»خرگرد جام« ، که در آن زمان یکی از توابع هرات بود ، در کنار پدرش سپری شد. او در حدود سیزده سالگی همراه پدرش به هرات ×رفت و در آنجا اقامت گزید و در مدرسه نظامیه هرات که از مراکز علمی معتبر آن زمان بود، مشغول به تحصیل شد .
هرات ، شهری باستانی و از قدیمی ترین ولایت های افغانستان است ؛ نام این شهر را برگرفته از واژه پارسی باستان »هریو« به معنی » شتاب « می دانند. نام باستانی این منطقه » هریوا « و نام مرکز آن از نام رودخانه ی » هریرود « که در آن جاری است گرفته شده که ریشه ی آن به » آریانای باستان « می رسد ؛ همچنین در فرگرد نخست» اوستا « به نام »هرویوا - Haroiva - « آمده است : » ششمین سرزمین و کشور نیکی که من ، اهورامزدا ، آفریده ام » هرویوا « و دریاچه اش بود. «
شهر هرات تا پایان دوره ی تیموری 912 - ه . ق . - جایگاه مهم و تأثیرگذار خود را حفظ کرد ». هرات « را خاک اولیاء االله و دل خراسان می نامیدند و رکن اقتدار تیموریان نیز بوده است. ابوالفضل بیهقی در تاریخ خود می نویسد:در» سَنهثَمان و اربع مائه فرمود ما را تا هرات رفتیم که واسطه خراسان است. - « تاریخ بیهقی، - 1386 و اهمیت آن در سرزمین خراسان و جایگاه علمی ، ادبی ، سیاسی و اجتماعی آن باعث شده بود تا شکوه و جلال و عظمت آن سرتاسر جهان آن روزگار را فرا گیرد و همین طور فراوانیعالِمان و هنرمندان ایرانی و پذیرشو استقبال اُمرای تیموری از آنها، مانند امیر تیمور که از سرتاسر قلمرو و متصرفاتش هنرمندان ، صنعتگران و معماران نخبه را به سمرقند فرا می خواند ، نیز به اهمیت شهر افزوده است .
در سایه ی حمایت پادشاه علم دوست تیموری اُلغ» بیگ 853 - 850 - « ه . ق. - ، هرات به کانون تجمع دانشمندان و دانشجویان تبدیل شده بود جامی نیز تحت تاثیر این جوّ علمی قرار گرفته است .پادشاهان تیموری 911–771 - ه.ق. - که بنیانگذار این دودمان، تیمور گورگانی بوده است ، در فرامین رسمی خود از شهر » هرات « به عبارت:» مجمع عیان و اشراف زمان و مرجع صنادید و مشاهیر ایران و توران « یاد میکردند - خوافی، - 1357، این موضوع ، نشان دهنده این معناست که از دید زمامداران ترک تبار هرات، این ناحیه از خراسان دو قوم را در خود جای میداده است؛ و مولانا جلال الدین جامی سروده است :
عربی درهرات می گردید گرچه بود از بلاد ملک عراق
به زبان فصیح می فرمود لیس مثل الهرات فی الافاق - حافظ ابرو ، - 1949
عصر جامی از دوره های مهم ادبیات ایران به ویژه خراسان بوده است و در دوران فرمانروایی سلطان حسین بایقرا ، شهر هرات مرکز درخشان صنعت و ادب به شمار می آمد و دربار سلطان میعاد مستعدان نیز بوده است و هنر کتاب داری و نویسندگی در دوره نهم نیز جایگاهی والا داشت و بایسنغر و الغ بیگ در این امر ، نسبت به سایر فرزندان شاهرخ سهم موثری داشته اند؛ بویژه نقش او در رونق ادب فارسی چشمگیر بود ؛ دوره ی زمامداری او و پسرش الغ بیگ دوره ی درخشانی بود ، در این زمان ، هر چند پایتختی ازآن هرات است ولی به سبب رونق حلقه ی علمی سمرقند و رصد خانه معظم آن ، آفرینش های هنری در حوزه ی کتاب پردازی به گونه ی قابل توجه در این شهر وجود داشته است.
بایسنغر میرزا ، همچنین در شهر هرات کارگاه بزرگ تولید نسخ خطی کتب را تأسیس کرد که در این کارگاه 23 هنرمند شامل: نقاشان، تذهیب کاران،خطاطان، صحافیان،خط کشان و جعبه سازان مشغول به کار بودند - پوپ، همان ؛ص. - 190و به دلیل دستمزدهای زیادی که به آنها می پرداخت، نفیس ترین و زیباترین نسخه ها را در هرات حاصل می آوردند. ساخت کتابخانه ای بزرگ با کتب عالی در هرات و تأسیس انجمن ادبی و حرمت بسیار به شاعران از جمله کار های او بود ؛ برای فنون کتاب نویسی در هرات ، آن کتابخانه را برپا کرد و شعرا و علمای زیادی را فراهم آورد.
شعرای سرشناس این دوره در هرات به 914 تن می رسد - حمیدیان - 1348 دوره ی جامی در سیر تاریخ ادبیات فارسی از جمله دوران های است که ارزیابی چند و چون آن داوری های گاه متضادی را موجب شده است، آنان که بر اهمیت و محاسن ادبیات فارسی در دورهء تیموری پای فشردهاند، بیشتر نگاهی آمارگونه داشتهاند و آنچه ملاک سنجش ایشان بوده،کثرت تصانیف و تعدد قلم به دستان این دوره است ؛ سعید نفیسی از جمله سرآمدان این گروه است که از ادبیات ایران در قرن نهم با عبارت » یکی از پرترین و غنیترین ادوار تاریخی ایران« یاد کرده است - سعید نفیسی . - 1363
در این دوران دارالسلطنه هرات به صورت دارالعلم بزرگی در آمده بود و از اطراف و اکناف جهان ، طالبان علوم مادی و معنوی ، بدان کانون فرهنگی و ادب روی می آوردند و در هر گوشه شهر ، گنبد های عظیم مساجد و مدارس و خانقاه سر به آسمان بر افراشته بودند و در زیر آنها ، حلقه های درس و مجالس ادب و بحث و مناظره دایر بود . هزاران آثار هنری و کتب علمی در آن دارالعلم بزرگ خلق شد . - تاریخ تیموریان و ترکمانان و زبده التواریخ جلد. - 1 شیوه نثر پارسی در این عهد به سبک روان و ساده تبدیل شد و آثار متکلف و مصنوع رو به کاستی نهاد ؛ حتی کار نثر و نگارش به دست کسانی افتاد که شاید بهره آنان از فنون و ادب کم بود.
از سویی دیگر،در این دوران بسان روزگار فرمانروایی ایلخانان واژگان ترکی بسیاری در زبان پارسی وارد شد و حتی ادب ترکی در دهه های پایانی سده نهم و دهه Bهای ابتدایی سده دهم هجری با ظهور شاعران و نویسندگانی چون ، امیر علیشیر نوایی و ظهیرالدین محمد بابر، اوج گرفت و به ویژه دوران سلطان حسین، به واسطه ی اقدامات نوایی ]که ترک زاده بود[ در واقع دورهای است که ترکیان در صدد حضور گسترده در عرصههای ادبی برآمدهاند ؛ او که کتاب»محاکمه اللغتین«خود را همچون اساسنامهای برای برتری نهادن لفظ ترکی بر زبان فارسی نگاشته است، خود در ارزیابی کتابی که تألیف کرده بود، اعتقاد داشت»به فصحای ترک حتی بزرگ ثابت کردم که...از طعن فارسی ، گویان رهایی یابند - .«
