بخشی از مقاله
چکیده
مقاله حاضر در صدد بررسی سیماي امام علی - ع - در فرهنگ عامه خراسان بزرگ است. بارزترین نشانههاي قومیت و از مهمترین ابزار شناسایی خصایص یک جامعه، فرهنگ مردم آن جامعهاست. محبوبیت امام علی در میان مردم خراسان و ارادات ویژه به ایشان، باعث شدهاست که در آفرینشهاي فولکوریک، نقش و سهم بسیاري به ان اختصاص یابد و بر اساس صفات والا و برجستهایشان در باورهاو آداب و رسوم و موسیقی، ترانه، لالاییها، اشعار و حکایات بسیاري ساخته شود. آنچه پیش رو دارید برگزیدهاي از آداب و رسوم، باورداشتها و افسانههاي رایج میان مردم خراسان است که بر اساس روایتهاي گوناگون مردم از شهرهاي مختلف این استان پهناور، گردآوري شدهاست. بخش عمدهاي از این آداب و رسوم و اشعار و ترانهها سینه به سینه به مردم رسیده که برخی از آنها از قدمت تاریخی بسیاري نیز برخوردارند.
کلید واژه: امام علی - ع - ، فرهنگ عامه، مردم شناسی، خراسان بزرگ
مقدمه
بارزترین نشانههاي قومیت و از مهمترین ابزار شناسایی خصایص یک جامعه، فرهنگ مردم آن جامعهاست. فرهنگ مردم سرچشمه فیض عالیترین هنرها و بدیعترین ساختههاي فکر بشر و به مثابه جلوهگاهی ارجمند و والا، آیینهوار منعکسکننده موجودیت و ارزش هر قوم است. مشارکت و همکاري افراد جامعه در امور مختلف زندگی مثل ساختن خانه، خرمنکوبی، مراسم عزا و عروسی و اعیاد مذهبی، که با نوعی جامعهشناسی تعاون همراهاست، جزو فرهنگ مردم محسوب میشود. این مردم از تمامی تجلیات زندگی در پیرامون خود تأثیر میپذیرند و متناسب با درك و اندیشه خود نسبت به انها بازتاب صادقانه و بیریا دارند. معتقدات دینی و روحیات و باورهاي مردم ساکن در کوهها و دشتها به روشنی در رفتار و گفتار، عادات، سنن و بهویژه هنرهاي مردم متجلی میشود. صنایع دستی، ابزار کار، آداب، قصهها و شعرها و آوازها به روشنی رازهاي درونی و خصایص عاطفی این مردم را بیان میکند - برخوردار، . - 6 :1380
در میان تمام عناصر فرهنگی، آداب و تجلیات مذهبی از اهمیت و جایگاه ویژهاي در فرهنگ مردم برخودار است.فولکلور علم به اداب و رسوم توده مردم و افسانهها و تصنیفهاي عامیانهاست - معین، :1371 جلد. - 2 کلیه کشورها داراي فولکلور هستند. هر کشوري که گذشته پرنشیب و فرازتري داشته باشد، هر کشوري که سایه روشن تاریخ در آن زیادتر به چشم بخورد، داراي فولکلور پرمایهتري است. نکاتی هست که در فرهنگ عامیانه کلیه کشورها مشترك است و میتوانیم آن را خصایص ویژه فولکور در هر آب و خاك و زمین و سرزمینی بدانیم. یکی این که فرهنگ عامیانه، در همه کشورها زاییده تجربه است. هیچ نمود فولکلوري وجود ندارد که زاده تجربهاي از گذشتگان نباشد و یکی از علل اعتبار فولکلور همین است. یکی دیگر از ویژگیهاي فولکلور این است که معمولاً اندیشههاي عامیانه داراي شالودهاي است کهاز فرهنگ کهن، مایه میگیرد؛ از ویژگیهاي دیگر فرهنگ مردم، مثبت و خلاقه بودن آنها و متناسب بودن آن با مذهب و روح و نژاد و منطقه جغرافیایی آن ملت است.
ویژگی دیگر فرهنگ مردم، منطقهاي بودن آن است - همایونی، - 4 :1356 بنابراین طبیعی که در سراسر میهن عزیز ما، شیوههاي متنوع در رفتار و سنن و عادات فرهنگی پدید آید. اما باید گفت تنوع فرهنگها در کشور ما نمودار تفاوت بین اقوام گوناگون نیست بلکه به عکس این امر، نشانهاي از وفاق ملی و پیوستگی فرهنگی است - برخوردار، . - 86-92 :1380ایمان و اعتقادات مردم به امیرالمومنین علی - ع - به واسطه روح مساوات و آزادي خواهی و انسان دوستی او بود. امام علی - ع - برخلاف خلفاي بنیامیه که به برتري نژاد عرب بر غیر عرب معتقد بودند، با همه مسلمانان با مساوات رفتار میکرد و هیچ فرقی میان نژادهاي بشري قائل نبود - انجوي شیرازي، . - 81 :1381 آن چیزي کهایرانی ستمدیده را به سوي صف اسلام کشیده عدالت و رهبري درست انسانی بود که نه در بنیامیه دید و نه در بنیعباس بلکه در سیماي علی و در چهره یاران و فرزندان علی دید.
به این خاطر به علی و فرزندانش گرایید کهاسلام اولیه و حق را در سیماي اینها، در زندگی اینها، در خانوادهاینها، در موقعیت سیاسی اینها، و در رنجها و شکنجههاي دوازده نسلهاین مردان یافت. ایرانی براي عدالت و برخوداري از حکومت عدل و حق مسلمان شد و این دو اصل را تنها در زندگی علی - ع - دید، این است که علی - ع - بعد از مماتش، حیات باروريتري را در دلها ادامه داد - شریعتی، . - 437 :1361به اعتقاد تمام محققان و دانشمندان اسلامی، علی - ع - مجموعه کمالات انسانی را یک جا داشت. فیلسوفی دانا، خطیبی توانا، متفکري فقیه و مبتکر جوانمردي، بلند همت و پاکدامن، بزرگمردي عطوف و مهربان، پیشواي امین و عادل و جنگاوري شجاع بود. آري آنچه خوبان همه دارند، علی یکجا داشت.
هرچه درباره صفات انسانی و برجستهامام علی - ع - گفته شود بسیار اندك و ناچیز است، و گویی به اندازه برداشتن جامی است از اقیانوسی بیکران. این است که حکایت نیک نفسیها، جوانمرديها، رحمت و عطوفت و عدالت امام علی، مرزهاي جغرافیایی را در مینوردد و در قالب ترانههاي شاد و سرور، تعزیه و اعیاد، لالاییها، موسیقی، آداب و رسوم و باورهاي عامیانه به زندگی و اعتقادات مردم امید و جهت میبخشد، و به محافظت در مقابل فرهنگهاي مهاجم و مخرب میپردازد و در طول تاریخ، با فراز و نشیب زندگی مردم پرورده میگردد و سینه به سینه به نسلهاي بعد سپرده میشود.در قلمرو فرهنگ مردم از زمانی که کودك پا به عرصه وجود میگذارد، لالاییهاي مادرانه که در آن عشق به علی - ع - موج میزند، سامعهاو را نوازش میدهد. پس از آن شهر و ترانه و ناز و نوازشهایی که با نام علی - ع - همراهاست، روح و روان کودك را پرورش میدهد و گوش جان او را با نام علی آشنا میکند.
در جشن و سرور و اعیاد مذهبی و ملی و کار و تلاش و حتی غم و اندوه، نام علی - ع - است که به همه چیز رنگ و بو و جهت میبخشد - وکیلیان، . - 59 :1380 در ادبیات تمام ملل این شخصیتها در مقام نیروهاي شریک در قدرت ماوراء طبیعت و فراانسانی -یا حداقل برخودار از بخشی از آن نیروها- نمایان میشود و نقش جادوگر و حمایتکننده و فریادرس دارنددر میان استانهاي مختلف کشور، استان خراسان - شمالی، رضوي، جنوبی - ، به عنوان پهناورترین استان، خود به تنهایی داراي تنوع آب و هوایی و به تبع آن تنوع فرهنگی است. حب و علاقهمندي مردم خراسان به امیرالمومنین علی - ع - و اولاد ایشان همواره سبب شد کهاین استان مأمن و پناهگاه شیعیانی باشد که براي احیاي حکومت عدل علی با حکومتهاي جور اموي و عباسی مبارزه میکردند.
محبوبیت امام علی - ع - در میان مردم خراسان و ارادات ویژه به ایشان باعث شدهاست که در آفرینشهاي فولکوریک نقش و سهم بسیاري به ان اختصاص یابد و بر اساس صفات والا و برجستهایشان در باورها و آداب و رسوم و موسیقی، ترانهها، لالاییها، حکایات و اشعار بسیاري ساخته شود - نصیري جامی، . - 117-118 :1380آنچه پیش رو دارید برگزیدهاي از آداب و رسوم، باورداشتها و افسانههاي رایج میان مردم خراسان است که بر اساس روایتهاي گوناگون مردم از شهرهاي مختلف این استان پهناور گردآوري شدهاست. بخش عمدهاي از این آداب و رسوم و اشعار و ترانهها سینه به سینه به مردم رسیده که برخی از آنها از قدمت تاریخی بسیاري نیز برخودارند.
-1 جشنها
مردم ایران از دیرباز در کنار زندگی روزمره خود به مناسبتهاي مختلف به جشن و شادي میپرداختهاند. این جشنهاو شاديها را در فرهنگ مردم میتوان به دو بخش تقسیم کرد:
1.جشنهاي خصوصی و خانوادگی: این جشنها شامل جشن ازدواج، تولد، نامگذاري فرزند و. . . است که با توجه به فرهنگ و اقوام و نواحی مختلف، به شکلهاي گوناگون و گاه مشابهی با انگیزههاي مختلف برگزار میشود.
2.جشنهاي ملی و مذهبی: جشن نوروز، جشن سده، جشن میلاد پیامبر - ص - و ائمه - ع - و. . . از جملهاین جشنهاست که برخی ریشه در فرهنگ ملی و سنت کهن دارد و برخی ریشه در مذهب و فرهنگ مذهبی.
-2 .1 جشن عروسی
