بخشی از مقاله
چکیده :
سیستان ایران حکم دلتاي رود هیرمند را دارد. هیرمند در انتها در دشت سیستان پهن شده و به اصطلاح شاخه شاخه می شود. از لحاظ گاهنگاري نیز عمر مدنیت در دشت سیستان با استناد به یافته هاي باستان شناسی به پنج هزار سال پیش تعلق دارد. در طی این پنج هزار سال رود هیرمند چندین بار تغییر مسیر داده و با استناد به همین تغییر مسیر، سکونتگاههاي دشت سیستان نیز جابجا شده اند.
در طی این بازه زمانی پنج هزار ساله حداقل سه بار هیرمند در سه مقطع زمانی پیش از تاریخی، دوران تاریخی و دوران اسلامی تغییر مسیر داده است که نتیجه آن شکل گیري، رشد و افول تمدنهاي دشت سیستان با سه مرکزیت مختلف در سه مقطع زمانی متفاوت بوده است.
در دوران پیش از تاریخ هیرمند در جنوب دشت سیستان جریان داشته که به تبعیت از آن استقرارهاي پیش از تاریخی با محوریت شهر سوخته در جنوب دشت سیستان شکل گرفته اند. در دوران تاریخی هیرمند مسیرش را به طرف شمال باز کرده و به تبعیت از آن استقرارهاي دوران تاریخی با محوریت دهانه غلامان و سپس کوه خواجه در مرکز دشت سیستان شکل گرفته اند. در دوران اسلامی هیرمند مجددا مسیرش را با اندکی انحراف به طرف شمال همچنان ادامه داده و به تبعیت از آن استقرارهاي دوران اسلامی با محوریت زاهدان کهنه و زابل فعلی در شمال دشت سیستان شکل گرفته اند.
مقدمه:
حیات دشت سیستان از سپیده دم سکونت انسان در این خطه تا حی حاضر که نزدیک به پنج هزاره را شامل میشود مدیون و مرهون رود هیرمند است. رود هیرمند گاه سخاوتمندانه ساکنین محوطههاي استقراري را سیراب کرده و گاه با تغییر مسیر باعث زوال ساکنین شده است. به همین منظور هدف اصلی این پژوهش تغییر مسیر هیرمند و به تبعیت از آن رشد و افول استقرارهاي جوامع انسانی در حاشیه رودخانه میباشد. همچنین بررسی تاثیر اقلیم و منابع زیست محیطی در چیدمان محوطههاي استقراري دشت سیستان از دیگر اهدافی است که این پژوهش سعی در دستیابی به آن دارد.
پرسشهاي پژوهش:
سوالات فراوانی پیرامون تغییر مسیر رودخانه هیرمند و حیات و ممات جوامع انسانی حاشیه رودخانه در طول ادوار تاریخی مطرح است اما مهمترین آنها که در این پژوهش مطرح است به شرح ذیل میباشد
-1 کدام بخش از دشت سیستان همیشه کویر مطلق بوده و هیچگاه حیات در آن شکل نگرفته است.
-2 کدام بخش از دشت سیستان همیشه غرق در آب بوده و هیچگاه شرایط محیط زیست مناسب را نداشته و هرگز استقرار جوامع انسانی در آن شکل نگرفته است.
-3 در دوران پیش از تاریخ رود هیرمند در کدام منطقه دشت سیستان جریان داشته است و مرکز مدنیت دشت سیستان در این مقطع زمانی کدام استقراگاهها بودهاند.
-4 در دوران تاریخی رود هیرمند در کدام منطقه دشت سیستان جریان داشته است و مرکز مدنیت دشت سیستان در این مقطع زمانی کدام استقراگاهها بودهاند.
-5 در دوران اسلامی رود هیرمند در کدام منطقه دشت سیستان جریان داشته است و مرکز مدنیت دشت سیستان در این مقطع زمانی کدام استقراگاهها بودهاند.
فرضیات تحقیق:
مهمترین فرضیاتی که در این تحقیق مطرح میشود عبارتند از
1. بخش غربی دشت سیستان پهنه کویري به شمار میرفته و هرگز استقرار انسانی در آن شکل نگرفته است.
2. دریاچه هامون متصل به پهنه کویري به عنوان پهنه آبی دشت سیستان به شمار میرفته و هرگز استقرار انسانی در آن شکل نگرفته است.
3. در دوران پیش از تاریخ و در عصر مفرغ رود هیرمند در جنوب دشت سیستان جاري و ساري بوده و مرکز مدنیت دشت سیستان با محوریت شهر سوخته بوده است.
4. در دوران تاریخی رود هیرمند در مرکز دشت سیستان جاري و ساري بوده و مرکز مدنیت دشت سیستان با محوریت ابتدا دهانه غلامان در عصر هخامنشی و سپس کوه خواجه در عصر اشکانی و آغاز ساسانی بوده است.
5. در دوران اسلامی رود هیرمند در شمال دشت سیستان جاري و ساري بوده و مرکز مدنیت دشت سیستان با محوریت ابتدا زاهدان کهنه و سپس زابل فعلی بوده است.
روش پژوهش:
این تحقیق به دو گونه مطالعات میدانی و اسناد کتابخانه اي انجام گرفته است در شیوه میدانی ابتدا دشت سیستان به 22 حوزه جغرافیایی بر مبناي تقسیمبندي سازمان جغرافیایی ارتش انجام گرفته و هر حوزه که مساحتی حدود 664 کیلومتر مربع را شامل می شود از شمال شرقی سیستان با حوزه محمودي شروع شده و در جنوب غربی سیستان با حوزه لواري آب به پایان میرسد.
