بخشی از مقاله
چکیده
منابع آب و کاهش روز افزون کمی و کیفی آن به عنوان یکی از بزرگترین چالشهاي قرن مطرح می باشد .منابع آب قابل استحصال از ذخائر سطحی و زیر زمینی کشور حدود 120 میلیارد متر مکعب می باشد که حدود 72 میلیارد متر مکعب آب در بخش کشاورزي مصرف میشود.راندمان مصرف آب در بخش کشاورزي پایین می باشد و قسمت اعظم آب استحصالی در مزرعه و یا در مسیر انتقال به مزرعه تلف میگردد. از طرفی حدود 65 درصد مساحت کشور معادل 105 میلیون هکتار جزو اقلیم خشک و نیمه خشک می باشد که داراي توزیع نامناسب بارندگی از نظر میزان، زمان و مکان می باشد و معمولا با تغییرات زیاد درجه حرارت همراه است. به همین دلیل در مناطقی که میانگین بارش افت قابل ملاحضه اي داشته باشد با کم آبی و پیامدهاي ناشی از خشکی مواجه هستیم. از جمله این دوره ها، خشکسالی اخیر در حوزه آبخیز زاینده رود است که از سال 1378 لغایت 1380میانگین بارش حدود 45 درصد نسبت به میانگین بلند مدت کاهش داشته است.
پدیده خشکسالی اثرات نامطلوب و مخربی بر منابع آب و خاك، کشاورزي، منابع طبیعی، دام و محیط زیست حوزه زاینده رود داشته است بطوریکه در چند دهه اخیر بی سابقه بوده است. اطلاعات آماري براي این منطقه از حوزه نشان می دهد که در دوره خشکسالی بطور متوسط حدود 27/5 درصد از سطح زیر کشت محصولات کشاورزي کاهش یافته است در حالی که براي شش محصول غالب بطور متوسط 21/25 درصد کاهش عملکرد نشان داده است. خشکسالی باعث استفاده بی رویه از آبهاي زیرزمینی نیز گردیده است بطوریکه افت سطح آب زیر زمینی در بعضی از مناطق تا ده متر و حتی بیشتر از آن رسیده است. در این مقاله اثرات خشکسالی اخیر بر منابع آب و کشاورزي مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته و پیشنهاداتی ارائه خواهد گردید.
-1 مقدمه
پدیده خشکسالی به عنوان یکی از رخدادهاي طبیعی جهان بطور متناوب در طول زمان اتفاق می افتد که اثرات آن در کشورهاي فقیر و در حال توسعه بسیار گسترده، عمیق و زیانبار بوده و خسارت هاي جبران ناپذیري را برجامعه انسانی، حیوانی، گیاهی و محیط زیست وارد می کند. خشکسالی از دیدگاه دانشمندان هر رشته تعریف خاص دارد ولی تعریف کلی و عمومی آن عبارتست از دوره هایی که بارش نسبت به میانگین بلندمدت آن کاهش قابل توجهی داشته باشد.خشکی و خشکسالی به عنوان یک واقعیت انکار ناپذیر در همه اقلیمها ممکن است اتفاق بیفتد ولی اثرات آن در مناطق خشک و نیمه خشک از جمله ایران که بر روي کمربند خشکی جهانی قرار داشته و حدود 82 درصد از مساحت آن را تحتالشعاع قرار داده است، مشهودتر بوده و پیامدهاي آن فراگیرتر می باشد.
باید اذعان داشت که پدیدة خشکسالی در مقایسه با سایر بلایاي طبیعی مثل زلزله، سیل و غیره در ایران از نظر هزینه بیشترین سهم را به خود اختصاص داده است چرا که اثرات آن اززمانخشکسالی شروع و تا بعد از اتمام خشکسالی پیامدهاي آن بر پیکره جامعه بصورت مستقیم و غیر مستقیم نمایان است. استان اصفهان با وسعتی در حدود 10/6 میلیون هکتار و میانگین بارش حدود 120 میلی متر در سال جزء استانهاي خشک و نیمه خشک کشور می باشد. میانگین بارش در سالهاي 1378-80 نسبت به میانگین بلند مدت آن از کاهش نسبی حدود 45 درصد برخوردار بوده است . - 1 - این میزان کاهش بارندگی در استان باعث ایجاد اختلال در چرخه تولید کشاورزي، دامپروري، شیلات و به دنبال آن فعالیتهاي مرتبط با این قشر از جمله حمل و نقل، بازرگانی، افزایش مهاجرت روستائیان به شهرها، افزایش بیکاري و غیره گردید. حتی مشاهده گردید که در بعضی روستاها براي آب شرب نیز محدودیت وجود داشت و با تانکر آب را منتقل و خریداري میکردند.
در این راستا دولت به منظور کمک و جبران بخشی از خسارتهاي ناشی از خشکسالی و کنترل آن ستاد بحران را تشکیل داده و با کمکهاي مالی نه چندان کافی بعنوان وام از طریق بانکها سعی در مقابله با این بحران برآمد. اما این مدیریت هر چند با تلاش بیوقفه انجام گردد به نظر میرسد در مقابل تجربه موفق کشورهاي پیشرفته در انتخاب مدیریت ریسک از کارآیی کمتري برخوردار است. از طرف دیگر مهمترین مسئله مناطق خشک و نیمه خشک دنیا که 36 درصد مساحت کره زمین را تشکیل می دهد محدودیت منابع آب است. در این مناطق کمبود آب باعث گردیده که کشورها بنا به سیاست خود براي حداکثر بهرهوري از این مایه حیات برنامهریزي منظم،دقیق و خاص داشته و در جهت نیل به اهداف خود اهتمام ورزند.
محدودیت کیفی و کمی منابع آب در استان اصفهان نیز مهمترین عامل محدود کننده توسعه فعالیتهاي کشاورزي، دامپروري،شیلات و غیره است. بارندگی در این حوزه از لحاظ مقدار و زمان و مکان توزیع خوبی ندارد و اصلیترین منبع آب این حوزه، رودخانه زایندهرود است. سر چشمه رودخانه زاینده رود ذخائر برف و باران کوههاي زردکوه بختیاري است که از طریق تونلهاي 1 و2 کوهرنگ و پس از طی مسافتی در استان چهار محال بختیاري در پشت سد زاینده رود جمعآوري و در طول سال از دخائر آن به منظور استفاده در کشاورزي، صنعت و شرب و .... در رودخانه رها می شود. بیشترین جمعیت ساکن این حوزه نیز در اطراف رودخانه زاینده رود می باشد - . - 6 این سد با ظرفیت حدود 1500 میلیون متر مکعب، آب آبیاري را براي 150000هکتار اراضی واقع در قسمتهاي مرکزي حوزه زایندهرود تأمین می کند. گفته میشود که زاینده رود قلب استان اصفهان بوده و حیات زایندهرود وابسته به تأمین آب آن دارد. بنابراین مدیریت سد و رودخانه زاینده رود مخصوصاً در دوران خشکی و خشکسالی از اهمیت ویژهاي برخورداراست.
مواد و روشها:
بهمنظور بررسی تأثیر پدیده خشکسالی اخیر در استان اصفهان بر منابع آب و خاك و تولیدات کشاورزي و باغی از آمار ارائه شده توسط سازمان کشاورزي استان اصفهان در ارتباط با سطح زیرکشت محصولات مختلف و عملکرد آنها در شهرهاي مختلف حوزه در سالهاي خشکسالی و قبل از آن و همچنین آمار بارندگی آن سالها استفاده گردیده و با هم مقایسه می گردند. همچنین سعی می گردد رابطه بین کاهش تأمین آب در بخش کشاورزي و تأثیر آن بر کشاورزي اعم از سطح زیر کشت و عملکرد بررسی و سپس در آخر پیشنهادات در رابطه با راهکارهاي مؤثر در زمانهاي خشکی و خشکسالی قبل و بعد از آن ارائه گردد.
جمع بندي و نتیجه گیري :
معمولاً پس از هر خشکسالی سعی می گردد از زوایاي مختلف این پدیده را بررسی کرده و با شناخت دقیق و مدبرانه راهکارهاي کاهش خسارتهاي احتمالی آینده را یافته و به بصورت برنامههاي هدفمند ارائه و تدوین نمود. خشکسالی سالهاي 1378 -1381 حوزه آبریز زاینده رود نیز از این امر مستثنی نبوده و در این نوشتار سعی میگردد گوشهاي از پیامدهاي آن هر چند مختصر بیان گردد. در سالهاي خشکسالی آمار بارندگی براي همه مناطق حوزه آبریز کاهش قابل ملاحظه اي را نشان می دهد . نمودار شماره یک آمار بارندگی ایستگاه ازن سنجی اصفهان از سالهاي 1376 تا 1382 را نشان می دهد. همانطوري که از نمودار ملاحظه می شود از سال 1376 به بعد بارندگی کاهش یافته و حداقل میزان بارندگی مربوط به سال1378 برابر 40/7 میلیمتر می باشد و از آن سال به بعد بارندگی روند افزایشی را نشان می دهد. از آنجایی که ذخیره آب سد و رهاسازي آب جهت کشت و کار در این حوزه به بارندگی وابسته است، کاهش بارندگی در این سالها نیز در این رابطه به طور مستقیم تاثیرگذار بوده و اثرات خود را نشان داده است. نمودار شماره 2 حجم آب ورودي و خروجی سالهاي خشکسالی و میانگین 10 سال را نشان میدهد.
