بخشی از مقاله
چکیده
ایران با وجود گستردگی جغرافیایی، در یکی از مناطق خشک و نیمهخشک جهان قرار گرفته است و بروز خشکسالی با شدت و ضعفهای مختلف از ویژگیهای اصلی آب و هوای آن محسوب میشود. خشکسالی میتواند برنامههای توسعهای کشور را دچار رکود کند و بحرانهای گسترده سیاسی، اجتماعی و اقتصادی پدید آورد. خشکسالی پدیدهایصرفاً طبیعی و اقلیمی نیست و سازوکارهای اقتصادی و اجتماعی و عوامل انسانی در وقوع، گسترش و اثرگذاری آن نقش تعیین کنندهای دارد. از آنجا که استان اصفهان یکی از مناطق کم آب ایران است، در سالیان اخیر با خشکسالی مواجه شده است.
کاهش نزولات جوی، افت شدید سطح منابع آب زیرزمینی، خشک شدن رودخانه زایندهرود و خشک شدن تالاب گاوخونی، از مهمترین پیامدهای خشکسالی و کم آبی در این استان میباشد بنابراین، این مقاله با رویکرد کیفی به تحلیل پیامدهای خشک شدن زایندهرود از دیدگاه کارشناسان مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان فلاورجان میپردازد. جامعه آماری پژوهش مشتمل بر کارشناسان مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان فلاورجان بوده است. نمونهگیری به روش هدفمند و تا دستیابی به اشباع نظری صورت پذیرفت.
بر این مبنا، تعداد دوازده نفر از کارشناسان مورد مصاحبه عمیق قرار گرفتند. تحلیل یافتهها با بهرهگیری از نرمافزار آماری Nvivo10 در محیط ویندوز انجام پذیرفت. نتایج نشان داد که پیامدهای خشک شدن زایندهرود در سه دسته عوامل اقتصادی، اجتماعی و طبیعی محیطی قرار میگیرد. همچنین کاهش سطح سفرههای آب زیرزمینی، بیکاری، کاهش سطح زیرکشت، کم شدن زیبایی شهر و عدم سرمایهگذاری کشاورزان در بخش کشاورزی - کاهش تمایل به امور کشاورزی - از مهمترین پیامدهای خشکسالی و کم آبی در شهرستان فلاورجان بودند.
واژگان کلیدی: خشکسالی، پیامد، زایندهرود.
مقدمه
کشور ایران در کمربند خشک زمین واقع شده است، بنابراین موقعیت جغرافیایی کشور از عواملی است که باعث افزایش خشکسالی در کشور میشود - محمدی و همکاران، . - 1385 استان اصفهان، نیز منطقهای با آب و هوای خشک و نیمهخشک با متوسط بارندگی حدود 120میلیمتر در سال جزء مناطق کم آب کشور محسوب میشود. منابع تأمین آب استان اصفهان شامل آبهای زیرزمینی و سطحی می-باشد. مهمترین جریان سطحی استان رودخانه زایندهرود است که با طولی حدود 360 کیلومتر و با جهت غربی شرقی از زردکوه بختیاری سرچشمه گرفته و در مسیر خود پس از مشروب نمودن روستاها و مزارع اطراف خود به باتلاق گاوخونی میریزد - حیدریان، . - 1382
رودخانه زایندهرود و آبهای زیرزمینی این حوضه تامینکننده بخش بسیار وسیعی از آب شرب، کشاورزی و صنعت و محیطزیست استان اصفهان و شهرهای مجاور میباشند. زایندهرود آب مورد نیاز بیش از 80 درصد جمعیت استان اصفهان و بیش از 30 شهرهای استانهای همجوار را تامین میکند - قادری و محمودزاده، . - 1392برخی از متخصصان معتقدند در صورتی که مدیریت علمی و صحیح بر بخش آب حاکم نشود، ممکن است تأثیرات خشکسالی، گسترده و جبرانناپذیر شود . - McCarthy, 2006 - از این رو، برخی سهل انگاریها و سوءمدیریتها در سالهای اخیر در حوزه یگانه منبع آبی عمده این حوضه بزرگ یعنی زایندهرود همراه با تشدید و تداوم خشکسالیها، کم آبی در این حوزه را تا حدی بحرانی کرده است که خشک شدن زایندهرود در سالهای فوق و وخامت اوضاع معیشتی و سکونتگاهی جوامع و روستاها را ملاحظه میکنیم - فسخودی و میرزایی، . - 1393
فرامرز - 1387 - دلایل خشک شدن زایندهرود را شامل کاهش بارندگی در سالهای خشک، عدم ذخیره کافی در سد در سالهای معمولی و پرباران برای سالهای کم بارش که این موضوع به دلیل فشار بیش از حد مصرف و کمبود کلی آب در حوضه، برداشتهای جدید از رودخانه در چند سال اخیر، افت آب زیرزمینی در آبخوانهای اطراف زایندهرود بر اثر افزایش تعداد چاههای قانونی و غیرقانونی، ایجاد بسترهای عریض و بندهای کندکننده جریان در طول مسیر که موجب افزایش نفوذ و تبخیر میشود و از همه مهمتر که مادر همه مسائل است، توسعهی خارج از ظرفیت در حوضهی زایندهرود میباشد.
البته در سالهای اخیر با تشدید بیمهریهای اقلیمی از جمله خشکسالی و کاهش نزولات جوی بر وخامت اوضاع افزوده شده است. بنابراین، خشکسالی و تقلیل بارندگی و در پی آن کاهش ادواری میزان آب رودخانههای ایران، به ویژه زایندهرود، خاص چندساله اخیر نیست، زیرا ناپایداری اقلیم و نبود اعتماد به تداوم موزون بارندگی سالانه، از ویژگیهای این منطقه از جهان است - کاویانی ، - 1380 از شروع تمدن انسانی، خشکسالی به عنوان پدیدهای طبیعی و اجتنابناپذیر، از دیرباز در اقلیمهای گرم و خشک جهان به دفعات رخ داده است و تأثیرات شدید و گاه فاجعه باری بر فعالیتهای حیاتی انسان در سراسر جهان داشته است - قادری و محمودزاده، . - 1392
خشکسالی تعریف مطلقی ندارد و به نسبت هر منطقه، تعریف خاصی دارد . - Knutson et al, 1998 - به طور معمول، خشکسالی معادل یک دوره یا شرایط آب و هوایی خشک و غیرعادی است که به اندازه کافی دوام داشته و باعث عدم تعادل جدی در وضعیت هیدورلیکی یک ناحیه میشود - فاطمی و کرمی، . - 1389 همچنین خشکسالی عیارت است از کمبود بارش در دورهای بلند مدت که موجب کمبود رطوبت در خاک و کاهش منابع آب میشود و فعالیتهای انسانی و حیات معمول گیاهی و جانوری را برهم میزند - غیور، . - 1381 از سوی دیگر خشکسالی همواره تأثیرات شدید و گاه فاجعهآمیز بر فعالیتهای حیاتی انسان دارد.
درواقع خشکسالی به خودی خود یک فاجعه محسوب نمیشود، بلکه تأثیر آن بر مردم و محیطزیست است که فاجعهآمیز بودن یا نبودن آن را مشخص میکند. بنابراین نکته کلیدی در درک خشکسالی، درک ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی آن است - Wilhite,2000 - و تعامل بین این پدیدهها و تأثیر همافزای آنها بر یکدیگر نیز مهم میباشد . - Combs,2000 - طبق نظر غیور - 1381 - ، خشکسالی را میتوان از سه دیدگاه مورد بررسی قرار داد:
-1 خشکسالی از دیدگاه اقلیمی که شامل بارش کمتر از متوسط بارش سالانه در طول یک سال آبی و یا تغییر در شدت و مدت بارندگی، کاهش پوشش ابر، کاهش رطوبت نسبی هوا، و فزونی دما، تبخیر، تعرق، تشعشع و تندبادها میباشد.
-2 خشکسالی از دیدگاه کشاورزی و بومشناسی که شامل کاهش بارندگی و عدم توزیع آن در طول رویش گیاه است، به گونهای که آب برای رشد گیاه کافی نباشد. همچنین شامل مواردی دیگر از جمله کاهش نفوذ آب در زمین و در نتیجه کاهش آبهای زیرزمینی، کاهش رطوبت خاک، فشار آبی به گیاهان و عملکرد آنها میباشد.
-3 خشکسالی از دیدگاه آبشناسی و یا خشکسالی هیدرولوزیک که شامل کاهش جریانات سطحی، آب دریاچهها و مخازن سدها میباشد. هر یک از پدیدههای فوق میتوانند دارای آثاری باشند، که در کل میتوان اثرات خشکسالی را به دو نوع مستقیم و غیرمستقیم تقسیم کرد. کاهش سطح زیرکشت و تولید محصولات زراعی، کاهش حاصلخیزی مراتع و جنگلها، کاهش سطح آب، افزایش مرگ و میر دامها و خسارت وارده به محیط زیست، نمونههایی از اثرات مستقیم این پدیده میباشند. از سوی دیگر کاهش تولید و سطح زیرکشت محصولات کشاورزی میتواند منجر به کاهش درآمد کشاورزان، کاهش تولیدات در صنایع تبدیلی، افزایش قیمت غذا، رشد بیکاری، کاهش درآمدهای مالیاتی ناشی از کاهش مخارج مصرفی، افزایش جرایم و مشکلات حقوقی ناشی از تأخیر در بازپرداخت وامهای بانکی گردد که این موارد نیز نمونههایی از اثرات غیرمستقیم خشکسالی محسوب میگردند که به نحوی پیامدهای اقتصادی و اجتماعی خشکسالی نیز به حساب میآیند - اسکندری،. - 1393
از سوی دیگر پژوهشگران بسیاری تأثیرات خشکسالی را در سه دسته اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی و بر تعامل و ارتباط بین پیامدهای مذکور تأکید کردهاند. همچنین هزینههای اقتصادی، اجتماعی و محیطی ناشی از خشارتهای خشکسالی، به طور غیرمنتظرهای در دنیا افزایش یافته است . - Wilhite, 1997 - بنابراین خشکشدن رودخانه زایندهرود، عامل محدود کننده توسعه کشاورزی محسوب میشود و با توجه به متفاوت بودن اثرات آن، هدف کلی از پژوهش حاضر، تحلیل پیامدهای خشک شدن زایندهرود از دیدگاه کارشناسان مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان فلاورجان میباشد.
پیشینه تحقیق
افروزه و همکاران - - 1388 در تحقیقی به بررسی اثرات منفی خشکسالی و راهکارهای مقابله با آن - مطالعه موردی: سیستان - بیان کردند که پدیده خشکسالی باعث تشدید بلایایی ازجمله کاهش شدید آبهای زیرزمینی، شوری آب واراضی زراعی، هجوم آفات و بیماریهای گیاهی، وخیم ساختن اوضاع چاه نیمهها در منطقه گشته، بطوریکه کلاً باعث از بین رفتن سفرههای آبی زیرزمینی درمنطقه شده است. همچنین خشکسالی در مناطق شهری و روستایی اثرات متفاوتی بر جا گذاشته است. بخاطر تأثیر مستقیم عامل خشکسالی بر منابع درآمد اغلب روستاییان، تأثیرات آن بر جوامع روستایی بسیار شدیدتر از جوامع شهری است. همچنین کاهش درآمد روستاییان باعث مهاجرت آنها به شهرها شده است.
در مطالعه انجام شده توسط محمدییگانه و حکیمدوست - 1388 - ، دریافتند که تأثیرات اقتصادی خشکسالی بر تغییر کاربری اراضی روستایی و کاهش میزان درآمد و فرصتهای شغلی روستاییان تأثیرگذار است.رضایی و همکاران - 1389 - در بررسی تأثیر خشکسالی بر مناطق روستایی شهرستان زنجان را شامل پیامدهای اقتصادی، زیست محیطی، اجتماعی و پیامدهای روان شناختی بیان کردهاند.فاطمی و کرمی - 1389 - ، در تحقیق خود اثرات خشکسالی بر کشاورزان، را اثرات اجتماعی، اقتصادی، زراعی، زیستمحیطی و آیندههراسی بیان کردند. همچنین کشاورزان، علل متفاوت بودن اثرات خشکسالی را به عوامل تکنولوژیک، عوامل اقتصادی، عوامل طبیعی، عوامل زراعی، سطح دانش و آگاهی و بینشهای اعتقادی نسبت میدهند.
کشاورز و همکاران - 1389 - ، تنشهای اقتصادی، کاهش فرصتهای شغلی، عدم بازده فعالیتهای کشاورزی و تخریب زیستمحیطی را ناشی از آسیبهای خشکسالی بیان کردهاند.مختاری و صالح - 1390 - ، در تحقیق خود با عنوان تحلیل ابعاد اقتصادی و اجتماعی خشکسالی و آثار آن بر خانوارهای روستایی در منطقه سیستان به نتایجی دست یافتند که نشان میدهد که خشکسالی تأثیر کمی بر خروج دائمی نیروی کار از بخش کشاورزی و مهاجرتهای روستائی، کاهش قابل توجه درآمد اغلب خانوارها از بخش کشاورزی و تنزل میزان سرمایهگذاری در بخش کشاورزی داشته است.
