مقاله طراحی شهری حساس به آب راهکاری جهت مقابله با مشکلات زیست محیطی و اثرات سوء خشکسالی زاینده رود اصفهان

بخشی از مقاله

چکیده

مدیریت پایدار منابع آب به عنوان یکی از مهمترین دغدغههای قرن حاضر از مباحث جدیدی است که در سالهای اخیر به دنبال تشدید رخداد حوادثی چون تغیی رات اقلیمی، تغییرات دمای زمین و گرمایش جهانی، آلودگیها و تنشهای آبی و به سبب اهمیت و تأثیر ملموس آب بر شرایط محیطی و اقتصادی- اجتماعی و در عین حال نقش آن در برنامه ریزیهای خرد و کلان، مورد توجه محافل مختلف علمیبوده است.

امروزه مسئله آب در بسیاری از مناطق جهان به یک بحران جدی تبدیل شده که این امر بازنگری مجدد در وضعیت و تعیین منابع بالقوه آب و برنامهریزی در منابع آب را به عنوان یک ضرورت میطلبد. شهر اصفهان نیز یکی از شهرهایی است که تحت تأثیر تغییرات اقلیمیو شهری شدن و مهمتر از همه خشکسالی رودخانه زایندهرود، روز به روز با مشکلات زیستمحیطی بیشتری اعم از آلودگی آب و هوا، کاهش پوشش گیاهی و بخطر افتادن سلامت انسانی، از بین رفتن زیستگاهها، خشکی مادیها و کمبود آب آشامیدنی مواجه میشود.

این شرایط لزوم ارائه راهکارهایی مناسب در جهت به حداقل رساندن تأثیرات سوء تغییرات اقلیم و کم آبی و احیای زیستگاههای طبیعی را روشن میسازد. هدف مقاله حاضر معرفی طراحی شهری حساس به آب1 به عنوان یکی از راهکارهای کارآمد و عملی جهت مقابله با مشکلات زیستمحیطی و اثرات سوء خشکسالی زایندهرود اصفهان است و نتیجه میگیرد که در صورت بهرهگیری از راهکارهای طراحی شهری حساس به آب میتوان به حداکثر بهره برداری از رواناب و صرفه جویی در استفاده از منابع آبی دست یافت و چرخه آبی موجود در شهر را به چرخه طبیعیتر آب نزدیک کرد و در عین حال از منظر شهری سبز با محیط زیستی سالم بهرهمند شد.

مقدمه

در سالهای اخیر در شهر اصفهان نمونههایی از مشکلات زیستمحیطی و فرآیند تغییرات اکولوژیک به خوبی قابل مشاهده است. افزایش مبتلایان به بیماریها، آلودگیهای آب، خاک، هوا و غذا، پدیده غبار، مشکلات تنفسی، ترافیک، فرسایش زیستی، تنش شدید فضای سبز شهری، خزان زودرس درختان، خشکی مادیها، خشکیدن برخی باغات و زمینهای کشاورزی و کاهش تولید غذا، کمبود آب آشامیدنی از مهمترین پیامدهای ناخوشایند زیستمحیطی است که در اصفهان در اثر تغییر اقلیم و بویژه خشکی زایندهرود مشاهده میشود. نام اصفهان در طول تاریخ با نام زایندهرود عجین شده است. این رودخانه طی سدههای متمادی توانسته است مرکز یکی از پرجنب و جوشترین اجتماعات انسانی در حوزه داخلی ایران گردد .[20]

در سنوات گذشته به کرات شاهد خشک شدن رودخانه زایندهرود و مادیهای آن بینچند ماه تا بعضاً بیش از یک سال بودهایم. براساس شواهد موجود ادامه این روند نیز دور از انتظار نمیباشد. خشک شدن رودخانه در داخل شهر اصفهان باعث افزایش افسردگی شهروندان و کاهش چشمگیر مسافر و جذب توریست خواهد شد. بدیهی است این پیامدها بصورت مستقیم و غیرمستقیم روی سلامت و شرایط اقتصادی شهروندان تأثیر خواهد گذاشت [21] و در صورت عدم مواجه منطقی با این فرآیند، در آینده اصفهان و نواحی مرکزی ایران با بحرانهای شدید و غیر قابل جبرانی مواجه خواهد شد.

خشکی متوالی زایندهرود از مهمترین تغییرات مشاهده شده در این منطقه است که استمرار آن شدت تغیی رات اکولوژیکی را بیشتر خواهد کرد. از نظر کیفی این رودخانه با بیش از 70 درصد آلودگی در گروه رودخانههای آلوده کشور قرار میگیرد .[22] در طول سالهای خشکی زایندهرود، راهکارهای متعددی جهت احیا و مقابله با اثرات منفی زیستمحیطی از جمله آلودگی و از بین رفتن زیستگاهها و پیشنهاد شده است که اکثر آنها یا از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیستند یا در مقیاسهای کلان بوده و زمانی طولانی جهت تحقق اهدافشان نیاز هست.

یکی از راهکارهایی که میتواند به بهبود وضعیت اقلیم منطقه کمک کند و اثرات سوء ناشی از خشک شدن رودخانه بویژه در داخل شهر را به حداقل برساند و با حداکثر بهرهوری از رواناب و صرفه جویی در مصرف آب بیشترین پوشش گیاهی و منظر شهری را به ارمغان بیاورد، طراحی شهری حساس به آب میباشد. اصطلاح حساس به آب برای اولین بار اوایل سال 1990 در پاسخ به چالشهای شدید مربوط به مقدار، کیفیت و زهکشی آب در استرالیای غربی مطرح شد و کنفرانس افتتاحیه در سال 2000 در استرالیا برگزار شد .[1]

مفهوم شهر حساس به آب، شهری که در آن آب به دلیل اهمیت در طراحی نواحی شهری برجسته میشود، برای اولین بار توسط براون و همکارانش2، در یازدهمین کنفرانس بین المللی در رابطه با زهکشی شهری پیشنهاد شد .[2] فرایند جامع و فراگیر طراحی شهری حساس به آب، مزایای متعدد در ارتباط نزدیک با طراحی شهری ارائه میدهد. طراحان شهری و معماران منظر اظهار میکنند که میتوانند از مدیریت آب بهعنوان راهی جهت بهبود عرصه عمومیکه از ملزومات زیباییشناختی است، استفاده کنند .[3] مقاله حاضر قصد دارد تا بصورت توصیفی به معرفی طراحی شهری حساس به آب به عنوان یکی از راهکارهای مقابله با اثرات سوء خشکسالی زایندهرود و شرح چگونگی آن بپردازد. لذا سوالی که مطرح میشود اینست که چگونه طراحی شهری حساس به آب میتواند از اثرات منفی زیستمحیطی خشکی زایندهرود بکاهد؟

طراحی شهری حساس به آب

طراحی شهری حساس به آب، راهبردی یکپارچه برای پایداری زیستمحیطی، اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی توسعه میدهد .[4] عبارت حساس به آب پارادایم جدیدی را در مدیریت چرخه آب شهری یکپارچه تعریف میکند که رشتههای مختلف مهندسی و علوم طبیعی را در ارتباط با عرضه خدمات آبی نظیر حفاظت از محیطهای آبی در نواحی شهری ادغام میکند. مدیریت یکپارچه چرخه آب شهری شامل اهدافی برای حفاظت آب، کنترل آلودگی فاضلاب و آبهای سطحی، کاهش تأثیر روند رو به رشد ساختوساز درنتیجه شهریسازی حوزه آبریز میشود.[5] راهکارهای طراحی شهری حساس به آب به همکاری میان رشته ای طراحی شهری، معماری منظر و مدیریت آب نیاز دارد. طراحی شهری حساس به آب تمامیبخشهای چرخه آب شهری را در نظر میگیرد و عملکرد مدیریت آب و رویکردهای طراحی شهری را با هم ترکیب میکند و تسهیلاتی را برای پایداری فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و اکولوژیکی فراهم میآورد..[6]

مدیریت رواناب شهری به شیوه حساس به آب، نه تنها مشکلات مربوط به رواناب را اداره میکند، همچن ین امکانات اجتماعی و زیستمحیطی منظر شهری را نیز بهبود میبخشد و به کاهش هزینههای سرمایه گذاری و نگهداری از زیرساختهای زهکشی کمک میکند .[7] طراحی شهری حساس به آب یک رویکرد برنامهریزی و طراحی شهری است که مدیریت چرخه آب شهری را با فرایند توسعه شهری ادغام میکند که شامل موارد زیر می شود:

-    مدیریت یکپارچه آبهای زیرزمینی، روانابها - ازجمله فاضلابهای سطحی - و آب آشامیدنی و پساب، برای حفاظت آب در حوضه ارزشهای محیطی، تفریحی و فرهنگی؛

-    ذخیرهسازی، تدبیر و استفاده کارآمد از رواناب؛

-    استفاده از پوشش گیاهی برای اهداف درمانی، منظرسازی کارآمد آب و ارتقاء تنوع زیستی؛

-    استفاده از تدابیر صرفهجویی خانگی آب، تجاری، صنعتی و محوطههای سازمانی جهت به حداقل رساندن الزامات ذخایر آبی قابل شرب و غیرقابلشرب.

بنابراین میتوان گفت، طراحی شهری حساس به آب، تمام منابع آبی ازجمله آبهای سطحی، آبهای زیرزمینی، رواناب شهری و فاضلاب را شامل میشود .[8] ادغام شهرسازی با مدیریت حفاظت از چرخه آب شهری که حساس بودن مدیریت شهری آب به فرایندهای هیدرولوژیکی و اکولوژیکی طبیعی را تضمین میکند[5] رویکردی برای یک فرم شهری پایدار اکولوژیکی که پاسخگوی منظر منطقهای و محدودیتهای منابع محیطی است، میباشد.[9] طراحی شهری حساس به آب ادغام طراحی شهری، طراحی سایت و طراحی ساختمان با عناصر مصنوعی است که میتواند تیمار باکیفیت رواناب در مکان را فراهم کند و استفاده مجدد آن را امکان پذیر سازد .[7]

طراحی شهری حساس به آب از فرمهای شهری حمایت میکند که چرخه آب را به نوع طبیعی تر آن نزدیک کنند .[4] طراحی شهری حساس به آب ترکیبی از طراحی شهری و فرم مصنوع با مدیریت یکپارچه آب است. فرم مصنوع بایستی به گونه ای با فرم طبیعی و محیط زیست ترکیب شود که فرایندهای اکولوژیکی آن را افزایش دهد [9] و تأثیر توسعه شهری بر محیط زیست را به حداقل برساند [7] و در کنار آن سبب خلق فضاهای باز عمومی، آسایش اقلیمی، مکان سازی و حس مکان و هویتمندی و پاسخگو به عوامل اقتصادی و اجتماعی باشد [10]، [11]، .[12]

طراحی شهری حساس به آب، بر سلامت اکولوژیکی اکوسیستمهای آسیب دیده محلی یا منطقه ای - به عنوان مثال تأثیر بر ارزشهای زیستی این اکوسیستمها - و بر29 بهمن 1394، IENC2016 ارزش داشتن اکوسیستمهای رودخانه ای و آبی سالم برای استفادههای احتمالی در آینده تأثیر میگذارد .[8] طراحی شهری حساس به آب جایگزینی برای رویکرد سنتی رواناب که با لولهها و آبراههها هدایت میشود و در نهایت به رودخانه میریزد ارائه میدهد. طراحی شهری حساس به آب بر مزایای رواناب به عنوان یک منبع و آبراههها به عنوان یک سرمایه زیستمحیطی به جای دیدگاه متعارف از رواناب که به عنوان یک مزاحم تلقی میشد و بایستی به سرعت دور ریخته میشد، تأکید دارد .[7]

اهداف و اصول طراحی شهری حساس به آب

هدف کلی طراحی شهری حساس به آب، تثبیت و بهبود سلامتی آبهای ساحلی، نهرها و سیستمهای آب زیرزمینی است. درحالیکه سلامت انسان را مراقبت میکند و ارتقاء میدهد و از اثرات زیستمحیطی منطقه میکاهد. از دیگر اهداف کلیدی اجرای طراحی شهری حساس به آب عبارتاند از:

-    نزدیک کردن چرخه آب به نوع طبیعیتر آن و ترکیب مطالبات مدیریت پایدار رواناب با مطالبات شهرسازی - برای مثال جریان پایین جهت کاهش فرسایش نهرها - و بهبود یا مراقبت از ارزشهای اکولوژیکی، به حداقل رساندن تاثیر توسعه شهری بر محیط زیست و حفاظت از کیفیت آب [7]،[8]،.[23]

-    ممانعت از آسیبهای ناشی از خشکسالی، سیل، تغییر اقلیم و بهداشت عمومیو ممانعت از فرسایش بیشازحد آبراههها، شیبها و حاشیه رودخانهها [8]،[4]،.[13]

-    شناخت و ارتقاء سطح رضایت محیطی، اجتماعی و منافع اقتصادی که از استفاده پایدار و مؤثر از منابع آبی ناشی میشود .[8]

-    حفاظت بیشتر و ارزش دادن به منابع طبیعی، حفاظت و بهبود آبراهههای طبیعی و پوشش گیاهی کناره رودخانهها در محیطهای شهری [8]،.[13]

-    تلفیق سیستمهای انتقال و تیمار آب باران با منظرسازی شهری، استفاده از آب باران در منظر شهری با ایجاد راههای سبز چندمنظوره که بهبود بصری و کاربردهای تفریحی را در شهرها فراهم سازد [4]،[7]،[13]،.[23]

- مدیریت چرخه آب و حفظ و در صورت امکان بهبود کیفیت آب و به حداقل رساندن ورود آلایندهها به آبهای سطحی و زیرزمینی .[4]

-    تشویق و تقویت استفاده مجدد از آب باران و تقویت استفاده مجدد و    تصفیه آب فاضلاب و کاهش نیازهای آبیاری [13]، .[23]

-    حفظ ارزشهای زیستمحیطی و تفریحی مرتبط با آب .[13]

-    کاهش انتشار گازهای گلخانهای با کاهش مصرف آب، افزایش جمعآوری آب باران و گزینههای تیمار .[8] هابن و وانگ3 در گزارشی با عنوان "تاب آوری در برابر تغییرات

اقلیمی"، در اولین کنفرانس بین المللی هیدروپلیس در مادرشهر سیدنی، اعلام میکنند که طراحی شهری حساس به آب پارادایم جدیدی را در برنامهریزی و طراحی توسعههای شهری که هدفش به حداقل رساندن اثرات بر چرخه طبیعی آب و حفاظت از سلامت اکوسیستمهای آبی میباشد، ارائه میدهد. طراحی شهری حساس به آب ادغام جریانهای آب شهری - یا به عبارتی رواناب، تأمین آب، مدیریت فاضلاب و آبهای زیرزمینی - را در چارچوب ارائه راهکارهای پایدار چرخه آب، عرضه میکند. بعلاوه طراحی شهری حساس به آب ادغام راهکارهای چرخه آب شهری با برنامهریزی و طراحی توسعه شهری به سوی یک هدف کلی توسعه پایدار زیستمحیطی را هدف قرار میدهد .[7]

موارد زیر اصول کلیدی طراحی شهری حساس به آب هستند:

. حفاظت از سیستمهای طبیعی: حفاظت و ارتقاء سیستمهای طبیعی آب - نهرها، رودخانهها، تالابها - در توسعههای شهری.

. حفاظت از کیفیت آب: ارتقاء کیفیت آب زهکشی شده، از توسعه شهری گرفته تا نهرها و رودخانهها و خلیج.

. احیای تعادل آب شهری: بازگرداندن تعادل آب شهری با به حداکثر رساندن استفاده مجدد - رواناب، پساب و آب بازیافتی - و استفاده از مدیریت رواناب

. به حداقل رساندن تقاضای آب آشامیدنی: حفاظت منابع آبی از طریق صرفه جویی، استفاده مجدد و راندمان کلی سیستم.

. تلفیق تیمار رواناب با منظرسازی: استفاده از سیستمهای تیمار رواناب در منظرسازی با ترکیب استفادههای چندگانه با مزای ای چندگانه نظیر تیمار کیفیت آب، زیستگاه حیات وحش، فضای باز عمومیو تفریح.

. به حداقل رساندن تغییرات مربوط به آب: کاهش اوج جریانها و حجم رواناب حاصل از تحولات شهری که زمینه تغییر در میزان آبهای زیرزمینی و نفوذ را فراهم میآورند.

. فراهم کردن امکانات منظرسازی: تلفیق آب منظرسازی جهت ارتقاء طراحی شهری و ارزشهای بصری، اجتماعی، فرهنگی و زیستمحیطی.

. به حداقل رساندن هزینههای ارزش افزوده: راهکارهای طراحی شهری حساس به آب بایستی اقتصادی باشند و به راحتی اجرا شوند و اجازه استفاده گسترده را بدهند. طراحی شهری حساس به آب پایه ای برای عناصر کلیدی طراحی نظیر طراحی سایت، برنامه ریزی شهری، مدیریت رواناب، تیمار کیفیت آب و صرفه جویی در مصرف آب فراهم میکند.