بخشی از مقاله
چکیده
مهم ترین اثر مستقیم خشکسالی بر منابع آب کشور است. طبق آمار منتشره 36 کشور جهان که جمعیتی بالغ بر 230 میلیون نفر دارند با مسئله ي کم آبی روبرو هستند.براي جلوگیري از بروز خشکسالی و یا کاهش اثرات مخرب آن، پر اهمیت ترین موضوع مدیریت صحیح منابع آبی می باشد. در این راستا اهمیت تعریف و تعیین شاخص ها براي استفاده پایدار از منابع آب امري بدیهی می نماید.آن چه که امروز مسلم است، وجود راه کارهاي مختلف تجربی و علمی است که در سایه ارتباطات جهانی اطلاع از آن ها کاري سخت نمی باشد. اما به عقیده نگارنده نارسایی اصلی در انتقال مفاهیم تئوري به صور عملی است که جز در سایه ارتباط ارکان مختلف جامعه میسر نمی گردد. این مقاله به بررسی راه کارهاي مدیریتی نوین براي مصرف بهینه آب در بخش هاي مختلف می پردازد و اهمیت دیالوگ پایدار بین این بخش ها رابیان می دارد.
کلید واژه ها: خشکسالی، کمبود آب، مدیریت منابع آب، دیالوگ پایدار
مقدمه
بر اثر خشکسالی آب رود ها کم می شود و امکان دارد که رود اعمی به رود فصلی و این نوع رود نیز به رود موقتی تبدیل شود و به کلی خشک گردد. با کاهش حجم آب یک رود بر اثر خشکسالی علاوه بر شور و سنگین شدن، امکان آلوده و آلوده تر شدن آن به میکروب سموم و دیگر مواد شیمیایی و غیره نیز وجود دارد .[1]از نقطه نظر هیدرولوژیکی خشکسالی زمانی به وقوع می پیوندد که نه تنها نزولات جوي بلکه جریان رودخانه، رواناب سطحی و آب ذخیره شده نیز با کمبود روبرو گردد .[2]بر اساس تعریف هیدرولوژیست ها خشکسالی به دوره اي گفته می شود که جریان رودخانه به کم تر از مقدار طبیعی رسیده و رواناب یا ذخیره ي منابع آب به شدت کاهش یافته و علت همگی موارد، بارندگی کم تراز حد طبیعی، تبخیر بیش از حد و یا کاهش تجمع برف می باشد .[2]
به دلیل موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی، در بسیاري از نقاط ایران، خشکسالی یک تهدید حتمی و اجتناب ناپذیر می باشد .[3]کشور ماکه در عرض 25 تا 40 درجه شمالی واقع شده، در نواحی خشک یا بیابانی کره ي زمین قرار دارد. مهم ترین عامل موثر در خشکی آب و هوا کشور ما، فشار زیاد مجاور حاره اي است، بعد از آن باد هاي آلیزه می باشد که نواحی پایین تر از عرض هاي جغرافیایی 30 تا 35 درجه شمالی کشور را تحت تاثیر قرار می دهد و در نواحی خشک مرکزي و جنوبی کشور موثر است. ایران نیز همچون بسیاري کشورها با متوسط بارندگی سالانه 250 میلی متر جزو مناطق خشک و نیمه خشک جهان محسوب می شود. این میزان بارندگی کم تر از یک سوم بارندگی سالانه جهان می باشد 1]، .[2
خشکسالی یک پدیده طبیعی است که همه ساله گریبان گیر مناطق وسیعی در سراسر دنیا می گردد. طبق آمار منتشره36 کشور جهان که جمعیتی بالغ بر 230 میلیون نفر دارند با مسئله ي کم آبی روبرو هستند. در حال حاضر حدود 80 کشور خشک و نیمه خشک در سراسر دنیا وجود دارد. جمعیت ساکن در این بخش ها 40 درصد کل جمعیت دنیا را تشکیل می دهد. تا سال 2020 تعداد کشورهایی که در مضیقه شدید آب قرار می گیرند به 35 کشور می رسد 2]، .[4آب از دیر باز مهمترین عنصر در زندگانی بشر بوده است. زندگی انسان ها و قدرت هاي سیاسی و نظامی دولت ها در گرو تامین نیازهاي اساسی بشر بوده و بی شک اساسی ترین نیاز بشر تهیه خوراك می باشد و در این راستا آب حیاتی ترین ماده اي است که می تواند ذکر شود. به تعبیر دیگر آب یکی از مهم ترین منابع طبیعی است که تاثیر بسیاري بر پیشرفت و بقا جوامع انسانی دارد .[5]
مواد و روش ها
ضرورت و روش هاي مطالعه خشکسالی
خشکسالی می تواند سبب خسارت هاي زیادي در شکل هاي تلفات انسانی، اقتصادي و اثرات زیست محیطی شود.این پدیده در هر رژیم آب و هوایی و هر بخش اعم از اقتصادي، انرژي، حمل و نقل و توریست باعث خسارت می شود.در دهه 90 نسبت به دهه 80 بیش از سی درصد افزایش خسارت وارده در جهان از باب حوادث غیر مترقبه داشته ایم که عمده ترین آن ها سیل و خشکسالی است. امروزه رودخانه ها دریاچه ها و سفره هاي آب زیرزمینی نشانه هاي تهی شدن یا افت کیفیت را به طور گسترده تري از پیش نشان می دهند 3]، .[6از اواسط قرن حاضر مصرف آب 3 برابر شده و این امر به بهره برداري بیش از حد از منابع آب انجامیده است.
بویژه در چند سال اخیر با وجود خشکسالی هاي متعدد و مداوم فشارهاي فراوان و غیر قابل جبران به عرصه هاي منابع آب طبیعی و زیست محیطی وارد شده است. کافی است نگاهی اجمالی به آمار چند سال اخیر بیندازیم تا ضرورت حل سریع مشکلات را بیش از پیش دریابیم. در سال 78 شدت خسارت خشکسالی معادل 10000 میلیارد ریال اعلام شده که از این میان سهم خسارت ها ي وارده به مزارع، مراتع، باغات، دام و طیور کشور 8000 میلیارد ریال است. نخستین گام در جهت ارائه راه حل براي مشکلاتی از این دست، شناخت مشکل و تعیین روش مطالعه آن می باشد .[3]روش هاي متعددي براي مطالعه خشکسالی وجود دارد که مهم ترین آن ها از قرار زیر می باشد.
-1 مطالعه ي بیلان آبی
-2 روش تحلیل جریان
-3روش تحلیل داده هاي بارندگی [7]
صور مختلف خشکسالی
ازدیدگاه هاي مختلف تقسیم بندي هاي گوناگونی راجع به صور خشکسالی صورت گرفته است، از جمله:
-1 خشکسالی جوي: کمبود بارش نسبت به مقدار عادي
-2 خشکسالی آبی: کمبود جریانات سطحی
-3 خشکسالی کشاورزي: کمبود رطوبت خاك
-4 خشکسالی اقتصادي – اجتماعی: کمبود سطح درآمد ناشی از فقر رطوبت
-5 خشکسالی سیاسی – اجتماعی: مدیریت فقیر و استفاده بیش از حد منابع آب ناحیه اي [3]
اثرات خشکسالی
به طور کلی اثرات خشکسالی را می توان به اثرات اقتصادي، زیست محیطی و اجتماعی، طبقه بندي کرد. بسیاري از اثرات اقتصادي در بخش کشاورزي و بخش هاي وابسته به آن صورت می گیرد، دلیل این موضوع به خاطر اعتماد این بخش به منابع آب سطحی و زیرزمینی می باشد. اثرات اجتماعی شامل درگیري استفاده کنندگان از آب، کاهش کیفیت زندگی و مسئله مهاجرت از روستا به شهر و یا به خارج از کشور می شود. احتمال ایجاد درگیري بین مصرف کنندگان در شرایط بروز خشکسالی، در مناطقی که به صورت طبیعی با مشکل کمبود آب مواجهند، بسیار شدیدتر می باشد .[8] در بعد زیست محیطی به طور کلی خشکسالی باعث کاهش کیفیت محیط زیست می گردد .[6]ضررهاي غیر مستقیم خشکسالی بسیار بیش تر از ضرر هاي مستقیم آن می باشند، اما به دلیل ماهیت پراکندگی و کمرنگی آن ها امکان تشخیص و ارزیابی آن ها مشکل است و اغلب ناشناخته می مانند .[9]
-1 شناخت مشکل و در صورت امکان تلاش براي پیشگري از آن:
این دو پروسه تقریبا هم راستا می باشند. قطعا با شناختن درست مشکل فرصت براي پیدا کردن راه حل و پیشگیري از آن و در صورت بروز رفع آن افزایش می یابد و عدم شناختن صورت مساله باعث سردرگمی در انتخاب بهترین راه حل و به تبع آن از دست دادن وقت و هزینه می شود. صرف نظر از نوع روش هاي مطالعه خشکسالی تعریف و برآورد شاخص ها امري ضروري می باشد .[10] شاخص هاي گوناگونی قابلیت تعریف و اندازه گیري را دارند.موارد ذکر شده در جدول شماره 1 بیش ترین تمرکز را درمصرف آب در بخش کشاورزي داشته اند.مطالعه ي شاخص ها جهت توسعه ي پایدار منابع آب و به کمیت درآوردن آن ها، توامان هم به شناخت مشکل کمک می کند و هم آنالیز کمی و آماري آن ها، پیشگیري مطلوب را میسر می سازد. تقویت نظام هاي پیش آگاهی خشکسالی نیز می تواند در جلوگیري از بروز مشکل و یا کمک به کاهش اثرات مخرب ما را کمک کند .[11]
-2 ارائه راه حل هاي مواجه با مشکل
الف- بحث هاي مدیریتی
شامل برنامه ریزي مسئولین بلند پایه، تخصیص بودجه ي کافی به بخش هاي مرتبط با امور آب، تصویب طرح هاي اجرایی و پژوهشی، مطالعات مستمر، ارائه سیستم هاي نوین مدیریتی و تدوین طرح جامع خشکسالی، جایگزینی مدیریت خطرپذیري به جاي مدیریت بحران می باشد. بررسی بیشتر سیستم مدیریت مشارکتی آبیاري در بخش کشاورزي و سیستم هاي مدیریت تلفیقی می توانند در گشودن افق هاي جدید تا حد زیادي کارساز باشند. توسعه سیستم هاي مدیریتی که داراي توازن پایدار در کاربرد منابع آب زیرزمینی و سطحی باشد، مانند سیستم هاي مدیریت تلفیقی ضروري محسوب می گردند. لازم به ذکر است که یکی از راه کارهاي استفاده از تمامی پتانسیل موجود در جهت رفع مشکل کمبود آب، استفاده مجدد از منابع آبی مانند فاضلاب می باشد. استفاده مجدد از آب به عنوان یکی از شیوه هاي کارآمد، در تمام دنیا حتی در مناطقی که با مشکل کمبود آب نیز روبرو نیستند، به چشم می خورد 4]، 12، 13، .[14
