مقاله خواب و رؤیای عرفانی شیخ فرید الدین عطارنیشابوری

بخشی از مقاله

چکیده

خواب و رؤیا یکی از پیچیده ترین داده هاي الهی است که با وجود همه پیچیدگی اش در ادبیات عرفانی نیز مورد توجه خاص قرار گرفته است. در همه آثار عطارخواب و رؤیا دیده می شود. تذکره الاولیاء از بالاترین بسامد رویا برخوردار است. همه رویاهایی که در این کتاب بیان شده است در مورد مسائل سیروسلوك و راه هاي رسیدن به خداست. بعضی از این رویاها در آثار منظوم عطار تکرار شده است. کمترین تعداد رویا در اسرارنامه، عطار است.

بعد ازآن، الهی نامه است که از 6 مورد رویا 4 مورد آن تکراري است. از 12 مورد مصیبت نامه نیز مورد 4 مورد آن تکراري است. در منطق الطیر از 11 مورد رویا 3 مورد آن تکراري است که بعضی از رویاهاي دیگر آن نیز به این رویاهاي تکراري بسیار شبیه است .اما مضمون رؤیا در دیوان و مختارنامه تا حدودي متفاوت با تذکره الاولیاء و آثار منظوم اوست. و به معناي غفلت و بی خبري است. هم چنین در این دو اثر، دیدن معبود در رؤیا امکان پذیر است.

در دیوان عطار 14 مورد خواب و رویا بیان شده است، و در مختارنامه در 19 رباعی این واژه را به کار برده است. فقط در 3 مورد آن صریحاً به دیدن رویا در خواب تصریح شده است. در سایر موارد در معناي بی خبري و غفلت و مرگ است. هم چنین در آثار عطار به مواردي برمی خوریم که پیشگویی ها، تعبیرات کهن و رسومات بدوي را تداعی می کند. در مقاله تلاش شده است تا جایگاه رؤیا در نزد عرفا و مضمون رویاهاي آن ها از لحاظ اسطوره و روانشناسی مورد بررسی قرار می گیرد.

.1مقدمه

رؤیا و تعبیر خواب هاي به یادگار مانده از گذشته همچون فرهنگ، یکی از مجموعه میراث هاي قوم ایرانی است. - عنبرانی، 1390، ص - 114 ارسطو می گوید:» رویاي راست و مطابق واقع، عبارت است این که عقل کلی صورتی را در خواب به عقل جزئی بنمایاند - « رضوان طلب ، - 58 :1371 فروید رؤیا را جاده زرینی جهت رسیدن به ناخودآگاه می داند. - فرشاد، . - 204 :1373 اگرچه فروید براي رویا هیچ کیفیت فوق طبیعی قائل نمی شود، مع ذالک اعتقاد دارد که خواب ها با قوانین روح بشر مطابقت دارند که خود منسوب به خداوند هستند. اما نظریه عرفا دربارة خواب و رویا، قرنها پیش از نظریات فروید و یونگ، اهمیت ناخودآگاه را آشکار می کند. دید عرفان به عالم خواب، دیدي عمیق و گسترده است.

حلاج بر این باور است که » رویاي صادقه کشف نور غیب است روح را. - « حلاج ،: 1379 . - 84ابن عربی رؤیا را از طریق عنصر تخیل میسر می داند و بیان می کند که : » خزانه خیال نفس مملو از صوري است که هم از عالم برون، نشات گرفته اند و هم از عالم درون. هر کدام از این صور، آمیخته اي است، از لطافت و کثافت، نور و ظلمت، شفافیت و تیرگی - «. چیتیک، - 116: 1385 در دین اسلام از خواب و رؤیا به خصوص رویاي صادقه فراوان صحبت شده است. رؤیاها در ابتدا وسیله الهام به پیامبران و فرستادگان بوده است و » روزگاري خداوند از راه خواب و رویا با ما سخن می گفته است. - « یونگ ، - 148 : 1389 برجسته ترین نوع خواب، رؤیاي صادقه است که مورد توجه علماي اسلام است و از مقام و اهمیت ویژه اي برخوردار است که منطبق با حدیثی از پیامبر اکرم بر سه نوع است:

-بشارت از جانب خدا.

-محزون نمودن از طرف شیطان.

-نوعی رؤیا که از حدیث نفس به وجود می آید که انسان در خواب می بیند - «. خسروي،

.2خواب و رؤیا در لغت نامه ها

خواب: »حالتی توام با آسایش و آرامش است که بر اثر از کار بازماندن حواس ظاهر در انسان و حیوان پدید آید. - معین،1364،ذیل واژه - درفرهنگ نفیسی نیز همین معانی دیده می شود. - نفیسی، ذیل واژه - در فرهنگ عمید، فرهنگ بزرگ سخن و لغت نامه دهخدا، خواب و رؤیا با هم یکی دانسته شده است. 

.3بحث و بررسی

الهامات غیبی و سخن گفتن خدا با عارفان و بندگان صالح، موضوع اصلی رؤیاهایی است که اکثر آنها در تذکره الاولیا بیان شده است. الهام از موهبت هاي خداوند به بندگان صالحش است که در قرآن نیز از آن صحبت شده است.  راهی است براي هدایت بندگان خدا. عده اي چون شهید ثانی »الهام« را مختص انبیاء می دانند و برخی چون علامه نوري »اختصاص رؤیا را به انبیاء خلاف وجدان « می دانند. 

بن عباس از پیامبر - ص - نقل کرده است که: »خواب راست وحی است از خداي متعال بر بندة مومن، او را از خیر و شري که خواهد رسید، پیش از رسیدن آگاه می سازد تا به دنیا مغرور و فریفته نشود و از فرمان الهی غافل نماند. - « انسان همواره به هدایت و راهنمایی خداوند چه از طریق پیامبران و فرستادگان الهی و چه از طریق الهام و رؤیا براي رسیدن به خیر و مصلحت خویش نیازمند است.

براي این که بر قلب عارف الهامی وارد شود ابتدا باید قلب و روح خود را صیقل دهد تا آماده پذیرش الهام شود و به وسیله گریه و تضرع و تواضع خود را مهیا کند. در رؤیاهاي عرفا به این مضامین اشاره شده است. نقل است که چون فتح وفات کرد او را به خواب دیدند. گفتند: خداي با تو چه کرد؟ گفت: خداوند تعالی فرمود: چرا چندین گریستی؟ گفتم: الهی از شرم گناهان. فرمود: یا فتح! فرشته گناه تو را فرموده بودم که تا چهل سال گناه بر تو ننویسد از بهر گریستن.« - عطار نیشابوري، - 1384:342 و هم چنین در ذکر احمد حواري نقل است که »گفت: حوري به خواب دیدم. نوري داشت که می درخشید.

گفتم: اي حوري روي نیکو داري، گفت: آري. یا احمد آن شب که بگریستی من آن آب دیده تو در روي خود مالیدم روي من چنین شد.« - همان: - 344 هم چنین عبارتِ معروف که » خداوند در دل هاي شکسته است.« در خواب ابوبکر شبلی بیان شده است. پس از مرگ در رؤیا از او می پرسند که »بازار آخرت را چگونه یافتی؟ گفت: بازاري است که رونق ندارد در این بازار، مگر جگرهاي سوخته و دل هاي شکسته و باقی همه هیچ نیست که این جا سوخته را مرهم می نهند، و شکسته را باز می بندند، و به هیچ التفات نمی کنند.« - همان: - 617

کاشانی می گوید : الهام مختص به خواص اولیاء است. آن علمی است »درست ثابت که حق عز و علا آن را از عالم غیب در دلهاي خواص اولیا قذف کند. قل انّ ربییقذف بِالحقِعلّام الغیوب و متصوفه آن را خاطر حقانی خواند. - « کاشانی، - 79 : 1388 در روانشناسی این امر به اثبات رسیده است برخی از خواب ها نتیجه ادامه اشتغال فکر به کارهایی است که در بیداري شخص را مشغول داشته است و پاره اي از آن ها عبارت از یادآوري برخی از حوادث گذشته است، و .... رایجترین نظریه درباره تعبیر خواب نظریه فروید است.