بخشی از مقاله
چکیده
اعتلاي فرهنگی ادوار سلطنت سلطان حسین بایقرا، مرهون شخصیت و اقدامات امیر علیشیر نوایی، وزیر فرهنگ دوست و ادبپرور وي بود. حالات عرفانی و مؤلّفههاي فکري امیر علیشیر نوایی بر هنرمندان متفکر همعصر او تأثیري عمیق به جا نهاد. کمالالدین بهزاد از هنرمندان این دوره است که تحت تأثیر منش عارفانه و اندیشه انسان گرایانه امیر علیشیر قرار گرفت و با رویکردي نوین به سنتشکنی پرداخت. در این جستار، در پی برجستهسازي تأثیرات جهانبینی عرفانی امیر علیشیر نوایی بر اندیشه و هنر کمالالدین بهزاد هستیم، ازاینرو بر اساس روش توصیفی و تحلیلی و با استناد بر منابع کتابخانهاي و اسناد موجود، ضمن بررسی شخصیت سیاسی، ادبی و عرفانی امیر علیشیر نوایی، به شکوفایی فرهنگ هرات در سایه تلاشهاي وي اشاره کرده و سپس به واکاوي تأثیرات عرفان و تفکرات درویشان نقشبندیه بر اندیشه بهزاد پرداخته و کوشیدهایم درخشش مکتب هرات را در سایه هنر بهزاد بررسی کنیم.
کلیدواژهها: امیر علیشیر نوایی، بهزاد، عرفان، هنر.
مقدمه:
با سیر و کنکاش در هنر ایرانی، آنچه در نگاه نخستین ذهن مخاطب را درگیر مینماید، بهره گیري هنرمندان از مفاهیم عمیق و اندیشههاي بلند عرفانی است. هنرمندان از دیرباز با این میراث معنوي مأنوس بوده، آثار خویش را با آن آراستهاند. امیر علیشیر نوایی وزیر سیاستمدار و هنرمند سلطان حسین بایقرا نیز از جمله شاعران عارف مسلک ایرانی است که علاوه بر آن که خویشتن رویکردي عرفانی در هنر داشته، به تشویق و حمایت سایر هنرمندان ایرانی پرداخته و ایشان را به وادي عرفان رهنمون گردیده است. حضور پر رنگ و قدرتمند وي در دربار سلطان حسین عطیه اي عظیم براي هنر ایرانی تلقّی میگردد. وي در قرن نهم هجري بستري زیبا براي هنرمندان با استعداد ایرانی مهیا کرد وباعث رونق و درخشش هنر و فرهنگ ایرانی در شهر هرات گردید. تلاشهاي بی وقفه امیر علیشیر سبب شد تا هنرمندان اقصا نقاط ایران رو به دربار هرات آرند و تحت حمایتهاي مستمر این بزرگمرد دوره تیموریان به تجلّی هر چه زیباتر هنر ایرانی کمک نمایند. اجداد و نیاکان امیر علیشیر از افراد برجسته سیاسی در دوره تیموري بودهاند که به طور موروثی به مسند و امارت میرسیدهاند؛ از اینرو وي به راحتی به مسند امیري رسید اما به علّت گرایشهاي عرفانی از پذیرش مقام رسمی سرباز زد. با این حال تا پایان عمر مشاور و همراه همیشگی سلطان حسین بایقرا باقی ماند. امیر علیشیر خود از شاعران برجسته ایرانی است که به دو زبان فارسی و ترکی شعر سروده و در ادبیات ترکی از جمله بهترین شاعران جهان محسوب میگردد. وي علاوه بر نظم در حوزه نثر نیز صاحب آثار گرانقدر و قابل تأملی به ویژه به زبان ترکی است. امیر علیشیر در موسیقی، خط و نقّاشی نیز دستی بر آتش داشته است. وي توجه خاصی به عرفان اسلامی داشت و اگرچه خود صوفی نبود اما تحت تعلیم صوفیان قرار گرفت و ارادت بسیاري به شیوخ صوفیه داشت. امیر علیشیر بسیار به عبدالرحمن جامی شاعر نامدار قرن نهم ارادت داشت و با وي حشر و نشر میکرد.
جامی از پیروان فرقه نقشبندیه در هرات بود و براي گسترش و توسعه این فرقه تلاش بسیاري کرد. آشنایی و نزدیکی امیر علیشیر به جامی سبب شد تا وي نیز به این فرقه متمایل شود. با بررسی آثار امیر علیشیر گرایشهاي عمیق عرفانی وي آشکار میگردد.
شایان ذکر است که پادشاهان تیموري گرایش عمیقی به هنر و عرفان داشتهاند، تا آنجا که در این دوره آثار ارزشمندي در حوزه عرفان و هنر اسلامی به منصه ظهور رسیده است.
حمایت و پشتیبانی مالی و عاطفی تیموریان از هنر و هنرمند باعث شکوفایی هر چه بیشتر هنر در این دوره گردیده است. در هر دوره از ادوار تاریخ که سردمداران زمان، رویکردي مثبت به هنر داشتهاند، هنر ایرانی به تعالی و کمال خویش نزدیک گردیده و آنجا که اوضاع سیاسی نگرشی منفی به هنرمندان داشته و ایشان را مصدعی بر حکمرانی خویش دانسته، هنر ایرانی به زوال رو نهاده است. از این منظر پادشاهان تیموري به علّت ارج نهادن به هنر و عرفان ایرانی شایسته تقدیرند. شاهان و شاهزادگان تیموري علاوه بر علاقه وتوجه به هنر، خود نیز در عرصههاي مختلف هنري به فعالیت پرداختهاند و در حوزه شعر، خوشنویسی، موسیقی و نقّاشی آثاري آفریدهاند.
در دوره تیموري، مکتب هرات به اوج میرسد ودر همین عصر علاوه بر امیر علیشیر نوایی، عبدالرحمن جامی شاعر نامدار قرن نهم و کمال الدین بهزاد برجستهترین نگارگر ایرانی میزیند. آثار و اندیشههاي این هنرمندان روشنفکر و فحول روزگار آنچنان محبوب واقع میگردد که از سوي دیگر هنرمندان تقلید شده است. علاوه بر این، آثار ایشان مرزهاي هرات را درنوردیده به هند، بخارا، تبریز و عثمانی نیز نفوذ مینماید. در این دوره کمال الدین بهزاد به خدمت امیر علیشیر در آمد و در کتابخانه وي مشغول به کار شد و پیوسته از حمایتهاي
