بخشی از مقاله
چکیده
بخش کشاورزی در ایران نقش مهمی از نظر تولید و ایجاد اشتغال ایفا میکند و سهم عمدهای از فعالیتهای اقتصادی در کشور در این بخش متمرکز شده است. دستیابی به خودکفایی و تامین امنیت غذایی در کشور با توجه به محدودیتهای موجود یکی از مهمترین وظایف بخش کشاورزی میباشد. استان آذربایجان غربی به دلیل داشتن شرایط آب و هوایی مناسب، زمینهای زراعی منا سب و آب کافی یکی از منابع اصلی تولید کننده محصولات کشاورزی مورد نیاز کشور محسوب میشود. تعیین اولویت کشت محصولات کشاورزی استان با توجه به معیارهای اقتصادی و فنی میتواند خط مشی مناسبی برای سرمایهگذاران بخش کشاورزی فراهم کند. تکنیک تحلیل سلسله مراتبی - AHP - یکی از روشهای کارآمد برای اولویت بندی گزینههای تصمیم گیری با معیارهای چندگانه است. در این مقاله، با استفاده از این روش محصولات کشاورزی استان آذبایجان غربی رتبه بندی میشوند. با توجه به نتایج، اولویت کشت محصولات اصلی کشاورزی استان آذربایجان غربی به ترتیب گندم، انگور، سیب، گردو، چوب صنوبر و گوجه فرنگی بدست میآید.
کلمات کلیدی: اولویت بندی، تحلیل سلسله مراتبی، کشاورزی
-1 مقدمه
بخش کشاورزی از آن جهت دارای اهمیت و جایگاه ویژه است که بخش کشاورزی به عنوان تامین کننده نیازهای غذایی جامعه به شمار رفته و در زیربخش های مختلف خود از زراعت و باغبانی گرفته تا دام و آبزیان منشاء ایجاد مشاغل مولد و پایدار در سطح جامعه است و صنایع مختلفی در ابعاد تبدیلی و تکمیلی با تولیدات بخش کشاورزی چرخ های آنها به گردش در می آید. همچنین بخش کشاورزی در میان بخش های مختلف اقتصادی، بخشی است که با کمترین ارزبری، ارز آوری را به دنبال دارد. کشور ایران در بیشتر محصولات باغی دارای مزیت نسبی است و بخش عمده ای از صادرات غیرنفتی ما را محصولات باغی تشکیل میدهد .[1] از سوی دیگر، ضریب تکاثری اشتغال در باغ زیاد بوده و در اقتصاد کشور و در رونق کسب و کار مؤثر است. کشاورزی و ازجمله باغبانی در توسعه ملی و افزایش رفاه عمومی، فقرزدایی، تنوع بخشیدن و پایدار کردن الگوی توسعه شهری، توزیع درآمد و عدالت اجتماعی کمک میکند و مؤثر است. نقش کشاورزی و به خصوص باغبانی در کاهش فقر بسیار چشمگیرتر از دیگر بخشها بوده و در برقراری الگوی صحیح توسعه شهری مؤثر است و در صورت بی توجهی به این بخش، توسعه شهرنشینی، الگوی متمرکز و ناسالمی به خود میگیرد که پیدایش شهرهای بزرگ با هزینه زندگی بسیار بالا مثال بارز آن است .[2]
کشاورزی را به عنوان نیروی محرکه رشد اقتصادی در مراحل اولیه توسعه دانسته اند و در مراحل بعدی رشد هم برای بخش کشاورزی حداقل پنج نقش عمده شامل تامین درآمد، ایجاد اشتغال، تامین غذا، ایجاد بازار و ارز آوری را در تغییر ساختار اقتصاد قائل هستند. به لحاظ خصوصیات عدم وابستگی بخش کشاورزی به خارج و فراهم بودن امکانات و منبع داخلی، حرکت اولیه رشد اقتصادی می تواند از بخش کشاورزی باشد. به طوری که ممکن است چنین اولویتی برای بخشهای دیگر و در مراحل اولیه فراهم نباشد.نقش بخش کشاورزی از لحاظ تامین درآمد، اشتغال، ارز آوری، بازار و به ویژه تامین غذا در میان سایر بخشها از اهمیت ویژه ای برخوردار است که می توان در موارد زیر خلاصه کرد : [1,2]
- 1 تامین غذا: از وظایف اصلی کشاورزی در هر کشوری تامین نیازهای غذایی آن جامعه است. اهمیت تامین غذا به تنهایی می تواند مبنای استراتژی توسعه اقتصادی باشد.
- 2 سهم کشاورزی در درآمد ملی: بخش کشاورزی یکی از اجزاء تشکیل دهنده درآمد و یا تولید ملی در اکثر کشورها است.
- 3 ارتباط با بازار:کشاورزی علاوه بر عرضه مواد خام، خود مصرف کننده مهم بعضی از محصولات صنعتی است. گسترش کشاورزی تقاضای این بخش برای محصولات سایر بخشها را افزایش داده ودر مجموع، رشد تولید ناخالص داخلی را زیادتر می کند.
- 4اشتغال: ویزگی های منحصر به فرد بخش کشاورزی این قابلیت را داراست که بتواند همواره مقدار قابل ملاحظه ای از جمعیت جویای کار را جذب نماید.
- 5 ایجاد توازن در بازار کار و سرمایه: بخش کشاورزی می تواند از طریق انتقال مازاد نیروی کار و سرمایه به توسعه سایر بخش ها کمک نماید. البته این انتقال زمانی مولد است که اولا منجر به کاهش تولیدات کشاورزی نشود و ثانیا بخش های دیگر قابلیت جذب این مازاد را در خود داشته باشند.
استان آذربایجان غربی یکی از 31 استان ایران با وسعتی حدود 37437 کیلومتر مربع می باشد. این استان در محدوده 44œ30'E ، 37œ00'N واقع شده است. استان آذربایجان غربی از جمله استانهای مستعد از لحاظ منابع طبیعی تجدید شونده است. ویژگیهای آب وهوایی و اقلیمی، تنوع اکولوژیکی و بیولوژیکی، تیپ متنوع اراضی و استعداد خاک و.... شرایط را برای رویش انواع گونه های گیاهی خودرو و استقرار و زندگی انواع جانوران وحشی در استان فراهم ساخته است بطوریکه بالغ بر1000 گونه گیاهی - مرتعی و جنگلی - در استان رویش دارند. استان آذربایجان غربی دارای 17شهرستان، 38 شهر،40 بخش و 3290روستا است .[3]
فرایند تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی روشی منعطف، قوی و ساده است و برای تصمیم گیری در شرایطی مورد استفاده قرار می گیرد که معیارهای تصمیم گیری چند گانه، انتخاب بین گزینه ها را با مشکل مواجه می سازند. روش تحلیل سلسله مراتبی یکی از جامع ترین سامانه های طراحی شده برای تصمیم گیری با معیار های چندگانه است. زیرا این تکنیک امکان فرموله کردن مسئله را به صورت سلسله مراتبی فراهم کرده و همچنین امکان در نظرگرفتن معیارهای مختلف کمی و کیفی در مسئله را دارد. این فرایندگزینه های مختلف را در تصمیم گیری دخالت می دهد و امکان تحلیل سیاست روی معیارها و زیر معیارها را فراهم می آورد. علاوه بر این، بر مبنای مقایسه زوجی بنا نهاده شده است و قضاوت و محاسبه ها را تسهیل می کند. همچنین میزان سازگاری و نا سازگاری تصمیم را نشان می دهد که از مزایای ممتاز این تکنیک است. اولویت بندی کشت محصولات کشاورزی و باغی استان میتواند خط مش مناسبی برای تصمیم گیران دولتی و سرمایهگذاران بخش کشاورزی فراهم کند. در این تحقیق با استفاده از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی از طریق جمع آوری دادهها از نخبگان و کشاورزان اولویتهای کشت محصولات کشاورزی و باغی در استان تعیین میشود .[4]
-2 پیشینه تحقیق
در علم تصمیم گیری که در آن انتخاب یک راهکار از بین راهکارهای موجود و یا اولویتبندی راهکارها مطرح است، چند سالی است که روشهای تصمیم گیری با شاخصهای چند گانه جای خود را باز کردهاند. از این میان روش تحلیل سلسله مراتبی - AHP - بیش از سایر روشها در علم مدیریت مورد استفاده قرار گرفته است. فرایند تحلیل سلسله مراتبی یکی از معروفترین فنون تصمیم گیری چند معیاره است که اولین بار توسط توماس ال. ساعتی عراقی الاصل در دهه 1970 ابداع گردید. فرایند تحلیل سلسله مراتبی منعکس کننده رفتار طبیعی و تفکر انسانی است. این تکنیک، مسائل پیچیده را بر اساس آثار متقابل آنها مورد بررسی قرار میدهد و آنها را به شکلی ساده تبدیل کرده و به حل آن میپردازد .[4]
فرایند تحلیل سلسله مراتبی در هنگامی که عمل تصمیم گیری با چند گزینه و معیار تصمیم گیری روبروست میتواند استفاده گردد. معیارهای مطرح شده میتواند کمی و کیفی باشند. اساس این روش تصمیم گیری بر مقایسات زوجی نهفته است. تصمیم گیرنده با فراهم ساختن درخت سلسله مراتب تصمیم گیری کار تحلیل را شروع می کند. در سطح صفر هدف تصمیم گیری قرار می گیرد و در سطح اول شاخص ها - معیارها - و در سطح دوم نیز گزینه ها جهت اولویت بندی قرار دارند که ممکن است با توجه به نوع مساله تعداد سطوح معیارهای اصلی و فرعی بیشتر باشد. پس از اینکه معیارهای اصلی و فرعی مشخص شدند و درخت سلسله مراتب تصمیم گیری ترسیم شد، بین شاخص ها مقایسات زوجی انجام می دهیم. در مرحله بعد برای هر شاخص بین گزینه ها، مقایسه زوجی انجام می گیرد. سپس از الگوریتم زیر پیروی می کنیم :[4]
الف - به هنجار کردن ماتریس مقایسات زوجی ب - به دست آوردن میانگین حسابی هر سطر ماتریس به هنجار شدهی مقایسات زوجی - که به آن وزن نسبی گفته می شود - ج - ضرب وزن های نسبی شاخص ها در میانگین حسابی گزینه ها د - محاسبه نرخ نا سازگاری و اصلاح مقایسات زوجی د - رتبه بندی کردن گزینه ها در زمینه استفاده از روش سلسله مراتبی در بخش های مختلف علوم در داخل و خارج کشور، مطالعات مختلفی انجام شده است که از جمله آن ها می توان به مکان یابی و اولویت بندی مکان دفن بهداشتی مواد زائد جامد، تصمیم سازی برای انتخاب ابزار ماشینی، رتبه بندی تولیدات صنعتی کشور، تعیین اولویت های توسعه بخش صنعت استان اصفهان، انتخاب مناسب ترین شیوه آبیاری اشاره نمود.
به انتخاب بهترین روش آبیاری از بین چهار روش آبیاری پشته ای، شیاری، آبپاشی و آبیاری قطره ای با استفاده از تکنیک سلسله مراتبی پرداختند. معیار هایی که در انتخاب بهترین سامانه در نظر گرفتند عبارتند از: چگالی محصول ، شرایط رشد محصول، کیفیت آب، توپوگرافی زمین، میزان حساسیت به بیماری محصول، شیب زمین، نسبت نفوذ آب در خاک، مهارت کارگر آبیاری. پس از ساخت سلسله مراتب و تشکیل ماتریس های مقایسه زوجی گزینه ها و معیار ها نسبت به هم بر اساس نظر تصمیم گیرنده و محاسبه وزنی نهایی، به ترتیب سامانه های آبیاری قطره ای، آبپاشی، شیاری و پشته ای مناسب شناخته شدند .[5]
برای ایجاد یک ساختار سامانه تصمیم یار جهت بازبینی داخلی اولویت ها در شرکت های کرایه اتومبیل به کمک تلفیقی از تحلیل سلسله مراتبی و تحلیل پوششی داده ها کوشیدند و موفق به ارائه مدلی برای تعیین اولویت ها شدند .[6] برای انتخاب الگوی کشت بالقوه محصولات زراعی شهرستان تربت جام، از روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی استفاده نموده اند. ایشان الگوی کشت برتر شهرستان را به صورت گندم، خربزه، چغندر قند، کلزا، گوجه فرنگی، زیره، هندوانه، یونجه و سیب زمینی با درصد مساحت مشخص، تعیین نمودند .[7]
به ارزیابی سامانه های چند معیاره در مدل های توسعه کشاورزی پایدار - دو مدل کشاورزی سنتی و فوق مدرن - با استفاده از تکنیک فرایند تحلیل سلسله مراتبی پرداختند. معیارها و زیر معیارهای مورد بررسی در ساخت سلسله مراتب عبارت بودند از: -1 اقتصادی شامل بهره وری، سودآوری و استخدام -2 اجتماعی شامل کیفیت زندگی، عدالت و نبود فقر و شراکت -3 بوم شناختی شامل استفاده عاقلانه از منابع و کیفیت
