بخشی از مقاله
اطلاعات قنات و كاربردهاي آن
طرح بانك اطلاعات پروژه‌هاي تحقيقاتي و مدارك علمي آب در سال 1374 با هدف آماده سازي 10000 مدرك درموضوعات آب، به طور مشترك بين وزارت نيرو و مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران آغاز شد. اين مجموعه بااستفاده از نرم افزار CDS/ISIS و اصطلاحنامه‌هاي معتبر جهاني در موضوع آب تهيه شده. در اين مقاله كه با استفاده ازبانك مذكور نوشته شده، با اشاره به آمار قنات‌هاي كشور، وضع آن در سه دهه اخير بيان شده و نقاط قوت و ضعف‌مطالعات انجام شده مشخص
گرديده. ضمناً علل آلودگي آب قنات‌ها و چگونگي تغذية مصنوعي از سيلاب به منظورحفاظت از آبدهي قنات‌ها را تشريح گرديده و اشاره شده كه با كمك فن قنات‌سازي علاوه بر انتقال آب شيرين از مناطق‌كوهستاني به دشت‌ها و حاشية كويرها، با تكيه بر علوم و فن‌آوري جديد مي‌توان آب‌هاي شور را از مجاورت سفره‌هاي‌آب شيرين دور كرد. در پايان پيشنهادهايي نيز براي تقويت بانك اطلاعاتي فوق الذكر ارائه شده است.
طرح بانك اطلاعات پروژه‌هاي تحقيقاتي و مدارك علمي آب(نظارت اين طرح با خانم ملوك السادات بهشتي و مجري آن خانم‌مهرخ ملكيان) از سال 1374 به موجب قرارداد منعقد شده بين معاونت امور آب وزارت نيرو و مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران‌در اين مركز به اجرا در آمده است.هدف از اجراي اين طرح، تهيه و آماده‌سازي 10000 مدرك شامل پايان‌نامه، گزارش طرح تحقيق، مقالة سمينار، مقاله مجله، استاندارد آب، و پروانه ثبت اختراع در موضوعات زير مي باشد:
آبشناسي، صنايع آب آشاميدني، مديريت بهره‌برداري از آب، حقوق آب، آلودگي آب، توزيع آب، آب‌هاي زيرزميني، آب‌هاي‌سطحي، نزولات جوي، آلودگي دريا، آبياري و زهكشي، كنترل سيلاب، كيفيت آب، طبقه‌بندي‌هاي كيفيت آب، سدسازي و صنايع‌ذيربط، ارتباط آب و خاك، آب و جميت، زلزله، ژئوفيزيك، و ژئوتكنيك و استانداردهاي آب فرمت كتابشناختي سال 1995يو.اس.مارك در
طراحي كاربرگه هاي اين طرح ازUS MARC BIBLIOGRAPHIC FORMAT 1995در برنامه‌ريزي رايانه‌اي آن از نرم افزارCDS/ISIS، و در كنترل توصيفگرها و كليدواژه‌ها از اصطلاحنامه‌هاي زير استفاده شده است:
1 ـ اصطلاحات منابع آب1_ Thesaurus of water Resources Terms.
2_ TEST (Thesaurus of Engineering and scientific Terms).
2ـ اصطلاحات مهندسي و علمي
3_ Ei thesaurus.
3ـ اصطلاحنامه
4_ SPINES Thesaurus.
4ـ اصطلاحنامه اسپانز
5_ Thesaurus of Law.
5ـ اصطلاحنامه حقوق
مدارك اين مجموعه به زبان‌هاي فارسي، انگليسي، فرانسه، آلماني و روسي، ولي توصيفگرها به زبان فارسي و انگليسي مي باشند.در حال حاضر اطلاعات اين بانك در محيط "ويندوز 95"، و از
طريق اينترنت قابل دسترسي است. از آنجا كه در هنگام تهيه اين بانك‌اطلاعاتي اصل مدارك نيز گردآوري شده، به هنگام جستجو از طريق رايانه اطلاعات كتابشناختي و متن كامل اسناد تواماً قابل بازيابي‌و مي‌باشند. اين مجموعه در حال حاضر در طرح تحقيقات كاربردي ـ طرح استانداردهاي آب، معاونت امور پژوهشي وزارت نيرو،واقع در (خيابان فلسطين شمالي ـ تلفن 8904304) در دسترس محققان، پژوهشگران و علاقمندان مي‌باشد.
از ويژگي‌هاي اين بانك اطلاعاتي اين است كه به دليل استفاده از اصطلاحنامه‌هاي معتبر، توصيفگرها و كليدواژه‌ها داراي نظم‌منطقي و ارتباط علمي با يكديگر مي‌باشند و بدين ترتيب، استفاده كنندگان براحتي و بدرستي مي توانند درجهت موضوع مورد نظر ،هدايت و رهبري شوند.
ابتدا در ارتباط با موضوع اين همايش به جستجو در اين بانك اطلاعاتي پرداخته شد و جمعاً به 1284 مدرك در ارتباط با قنات وموضوعات وابسته به آن به شرح زير دسترسي حاصل شد:
آب‌هاي زيرزميني 758 مدرك، قنات217 مدرك، سيلاب 108 مدرك، تغذيه مصنوعي63مدرك، تغذيه طبيعي 2 مدرك،آلودگي آب‌هاي زيرزميني83 مدرك، مقاومت مصالح40مدرك، حقوق آب13 مدرك(كه از اين تعداد 2 مدرك در ارتباط با حقابه‌قنات‌ها است).
با مطالعه اين مجموعه مشخص گرديد كه ايرانيان در سه هزار سال پيش به جريان آب‌هاي زيرزميني پي برده بودند و باتوجه به اين كه‌آب‌هاي زيرزميني در قسمت‌هاي مركزي ايران اكثراً شور و غير قابل استفاده براي شرب و كشاورزي است، آب زيرزميني لايه هاي‌آبدار دامنه كوه‌ها را بوسيله نيروي ثقل زمين به حاشيه كويرها رسانده و كويرها را آباد ساخته‌اند. ديگر اين كه فن قنات سازي ابداع‌ايرانيان بوده و كشورهاي ديگر بتدريج از آن الگو گرفته‌اند. از ويژگي‌هاي اين قنات ها آن است كه بعد از 3000 سال هنوز هم قابل‌استفاده‌اند و حتي تا دو سه دهه اخير 75% آب مورد نياز كشور را تأمين مي كرده‌اند.
آمار قنات‌هاي كشور
اولين مطلبي كه به ذهن مي‌رسد اين است كه ما در ايران براستي چند قنات داريم؟ با مطالعه چند مدرك گردآوري شده نتايج زيرحاصل شد:
ع. بهينا در كتاب "قنات سازي و قنات داري" نوشته كه قريب 40000 رشته قنات در سراسر ايران موجود است(1).
كاظم. صدر و حبيب ا...سلامي تعداد قنات‌ها را 3000 رشته اعلام كرده‌اند(2.)
اچ،اي. وولف در مقاله‌اي تعداد قنات‌هاي ايران را 22000 رشته با بيش از 274000 كيلومتر درازا اعلام مي كند (3).
نتيجه اين كه ما دقيقاً نمي‌دانيم در ايران چند رشته قنات داريم و اين قنات‌ها در كجا قرار دارند.
در سال 1372 پايان نامه كارشناسي ارشدي با عنوان «روش EM-VLF و كاربرد آن در اكتشاف قنات ها با استفاده ازدستگاهABEM-WADI» در موسسه ژئوفيزيك دانشگاه تهران كار شده (4) و درآن راه‌ها عملي و پيشنهادهاي ارزشمندي در ارتباط بااكتشاف قنات‌هاي كشور ارائه شده است.
در سال 1372 در سمينار كاربرد كامپيوتر در علوم كشاورزي مقاله‌اي با عنوان "جمع آوري اطلاعات و ايجاد پايگاه اطلاعاتي‌براي قنوات ايران" ارائه شده (5) كه بيشتر جنبة آماري دارد.
بررسي وضع قنات‌ها در سه دهه اخير
آغاز تخريب قنات‌هاي ايران مربوط به سال 1346 است (6).بعد از «كنفرانس جهاني آب براي صلح، در سال 1967، دربرنامه‌اي با عنوان «سياست‌هاي مربوط به توسعه منابع آب ايران و مشكلات و راه حل‌هاي آن»، حفر چاه‌هاي عميق و نيمه عميق دردشت‌هاي كشور و در حريم قنات‌ها آغاز گرديد و بعد از آن، شاهد افت سطح سفره‌هاي آب زيرزميني و آب دهي كم و كم‌تر قنات‌هابوده‌ايم.
در سال 1349 موسسه آبشناسي ايران دست به يك سري تحقيقاتي
زد كه نتايج آن‌ها به صورت پايان نامه كارشناسي ارشد باعناوين زير عرضه شده است:
-بررسي نوسانات سطح آب‌هاي زيرزميني دشت ورامين(7)
-بررسي نوسانات سطح آب‌هاي زيرزميني منطقه كرج(8)
-بررسي نوسانات سطح آب‌هاي زيرزميني دشت قزوين(9)
-بررسي نوسانات سطح آب‌هاي زيرزميني دشت تهران(10)
-بررسي نوسانات سطح آب‌هاي زيرزميني دشت مشهد(11)
در اين تحقيقات موارد زير مورد مطالعه قرار گرفته است:
نوسان سطح آب، آب زيرزميني، مختصات جغرافيايي، آب و هوا، آب سطحي، آبدهي، زمين شناسي، بهره برداري آب، چاه،قنات، و داده‌هاي آماري. شايان ذكر است كه دراين مطالعات، قنات‌ها و چاه‌ها اعم از عميق و نيمه عميق به عنوان منابع آب زيرزميني‌بطور همزمان بررسي شده‌اند و ضمن بررسي موارد فوق، پيشنهادها و نظريات مربوط به هر مورد آمده است.
در بررسي مجموع مطالعات گردآوري شده برروي قنات‌هاي كشور به نظر مي‌رسد كه وزارت نيرو از ساير سازمان‌هاي تحقيقاتي‌و دانشگاه‌هاي فعالتر مي‌باشد. ازجملة اين فعاليت ها، مجموعه مطالعاتي مربوط به وزارت نيرو- معاونت امور آب، تلفيق مطالعات،شامل 82 مورد مطالعه است (ه12ـ94 ) كه با عنوان شناسنامه منابع آب در سال 1370 منتشر شده و عناوين برخي از آن‌ها بقرارزيراست:
- شناسنامه منابع آب دشت قروه-دهكلان، كد:430-37-295
- شناسنامه منابع آب دشت گرگان و دشت، كد:430-42-300
- شناسنامه منابع آب دشت ميمه،كد:430-155-452
- شناسنامه منابع آب دشت شوقان، كد:430-97-392
- شناسنامه منابع آب دشت دستگردان، كد:430-96-391
- شناسنامه منابع آب دشت دامغان، كد:430-99-394
- شناسنامه منابع آب دشت خوش آب، كد:430-98-393
- شناسنامه منابع آب دشت خضري، كد:430-100-395
- شناسنامه منابع آب دشت ساري-دشت ناز، كد:430-43-301
در اين مطالعات كليه دشت‌هاي كشور كدگذاري و موارد زير به شكلي بسيار نظام‌مندو هماهنگ در همه آن‌ها مطالعه شده است:
منابع آب، مشخصات جغرافيايي، زمين‌شناسي، بارندگي، پوشش گياهي،پتانسيل تبخير، دما، آب ورودي، آب زيرزميني،داده‌هاي آماري، قنات، چشمه، پيزومتر، كيفيت آب، ترازنامه، اسامي جغرافيايي.اين مطالعات در دشت يزد و اردكان شامل صنعت‌و معدن نيز مي شود.
وزارت نيرو مجموعه مطالعات ديگري بين سال‌هاي 70-1368 انجام داده كه 12 مورد مي‌باشد و(95-106) و باعنوان طرح جامع
آب كشور كليه قنات‌هاي حوزه آبريزهاي زير را مطالعه نموده است:
1ـ طرح جامع آب كشور:منابع آب‌هاي زيرزميني حوزه آبريز كوير مركزي
2ـ طرح جامع آب كشور: حوزه آبريز قم و قره چاي
3ـ طرح جامع آب كشور: حوزه آبريزمند
4ـ طرح جامع آب كشور:حوزه‌هاي آبريز نمكزار خواف كال شور و دشت كوير، جلد اول: سيماي طبيعي و جغرافيايي مصارف آب
5ـ طرح جامع آب كشور:حوزه‌هاي آبريز نمكزار خواف كال شور و دشت كوير، جلد دوم: منابع آب، توسعه منابع آب
6ـ طرح جامع آب كشور:منابع آب‌هاي زيرزميني حوزه آبريزهاي شور، جاجرود و قره‌چاي
7ـ طرح جامع آب كشور:منابع آب‌هاي زيرزميني حوزه آبريزكل
8ـ طرح جامع آب كشور:منابع آب‌هاي زيرزميني حوزه‌هاي آبريز دز و كارون
9ـ طرح جامع آب كشور:منابع آب‌هاي زيرزميني حوزه آبريز ارس
10ـ طرح جامع آب كشور:منابع آب‌هاي زيرزميني حوزه‌هاي آبريز ساحلي جنوبي ميناب،بندرعباس و جزاير خليج فارس
11ـ طرح جامع آب كشور:حوزه آبريز زاينده رود
12ـ رح جامع آب كشور:منابع آب‌هاي زيرزميني حوزه‌هاي آبريز جازموريان كوير لوت
بعد از وزارت نيرو، مطالعات فراواني توسط وزارت كشاورزي در ارتباط با قنات‌ها به عنوان منابع آب براي كشاورزي و آبياري‌صورت گرفته كه دو نمونه از عناوين آن‌ها به قرار زير است:
1 - بهره برداري پايدار از منابع آب در كشاورزي (1373)(107)
2 - تحقيق و بررسي برروي آب‌هاي شور وقليايي مورد استفاده كشاورزي، شامل قنوات و چاه‌ها(1361) (108)
از سال 1370 طرح كالبدي ملي مكانيابي شهرهاي جديد و گسترش شهرهاي موجود توسط وزارت مسكن و شهرسازي درگروه‌هاي مختلف و تحت مديريت واحد به اجرا در آمده است. در اين راستا كل مساحت كشور به ده منطقه تقسيم شده و اين‌مطالعات شامل زمين‌شناسي مهندسي و آبشناسي مي باشد(109)
ضمناً مطالعات پراكنده در دانشگاه‌هاي مختلف كشور در ارتباط با قنات‌ها انجام شده كه برحسب مورد به آن‌ها اشاره مي‌شود.
نقاط قوت و ضعف در مطالعة قنات‌ها
آبدهي قنات‌ها به دو عامل بستگي دارد:
1 - عوامل طبيعي
2 - عوامل انساني
با بررسي مطالعات انجام شده بر روي قنات‌هاي كشور روشن مي‌شود كه بيشتر بر روي عوامل طبيعي در ارتباط با قنات‌ها كار شده؛در مورد دوم يعني عوامل انساني يا خيلي كم كار شده يا اصلاً كار نشده است. موضوعات اين حوزه عبارت‌اند از:
- اطلاعات مربوط به سرمايه گذاري‌هاي مختلف مثل اختصاص اعتبارات و كمك‌هاي مالي به صاحبان قنات‌ها براي لايروبي، كَوَل‌كاري(كول حلقه‌هاي سفاليني كه در مجراي قنات مي‌نشانند تا مانع از نشست قنات شود) و سنگچين كردن قنات‌ها؛
- بررسي مقايسه‌اي مزايا و معايب قنات يا حفر چاه كه دو شيوه رقيب در بهره برداري از آب‌هاي زيرزميني است؛....
با توجه به پرمخاطره بودن حفرقنات و عمليات لايروبي آن‌ها براي مقني‌ها، نويسندگان مختلف استفاده از فن‌آوري جديد شامل‌ابزارها، وسايل و حتي مصالح ساختماني مقاوم‌تر را پيشنهاد مي نمايند؛ به طوري كه در اين بانك 40 مدرك در ارتباط با مقاومت‌مصالح گردآوري شده است. با توجه به زلزله خيز بودن منطقه مي توان به جاي سفال در كول كاري و ساخت قنات ها، از بتن و بتن‌مسلح يا از موادي كه در سد سازي استفاده مي شود بهره گرفت.
