بخشی از مقاله
برج قابوس
مقدمه
بنای آجری میل گنبد قابوس از نقطه نظر عظمت معماری، ویژگی‌های هنری و تکنیکی در زمره بزرگ ترین مفاخر معماری قرن چهارم هجری قمری به شمار می‌آید.
ساختمان این میل که آرامگاه شمس المعالی قابوس بن وشمگیر زیاری است، در بالای تپه‌ای در میان پارک بزرگ شهر گنبد کاووس واقع شده است .این بنا از زیباترین و باشکوه‌رین بناهای اوایل دوره اسلامی است که با وجود استفاده بسیار کم از عناصر تزیینی دارای ساختارهای متناسب،
موزون، مستحکم و زیباست که نوعی احساس شکوه و زیبایی را به بیننده القا می‌کند. ساختمان میل در اصل متشکل از سه قسمت شالوده، ساقه و گنبد مخروطی است که روی هم رفته 55 متر ارتفاع دارد. ساقه این میل بر روی پایه‌ای مدور قرار دارد و تنها نزدیک به 2 متر آن بیرون از زمین است و بر اساس مطالعات به عمل آمده بخش بزرگی از آن در ول زمین فرو رفته است.خود ساق با نمای دایره‌ای پرده‌دار ، بر روی این شالوده قرار دارد و 37 متر ارتفاع دارد. در بدنه ساقه بنا 10 پره مثلثی شکل با فواصل معین و با تناسب و زیبایی کامل قرار گرفته است، به طوری که علاوه بر
ایجاد زیبایی ، از حجم ساده و بی قواره ساقه کاسته و نیز موجب استحکام بنا شده است.تنها تزیین این ساقه در بالای در ورودی مشتمل بر دو رشته کتیبه کوفی آجری است که یکی در ارتفاع 8 متری از سطح زمین و دیگری زیر پا کار گنبد تعبیه شده است . عرض این کتیبه 80 سانتی متر و هر دو مشتمل بر یک عبارت تاریخی است که سال (397 هـ.ق. و 375 هـ.ش) را نشان می‌دهد . این کتیبه عاری از هر گونه پیرایه و تزئینات است و همچون خود گنبد تنها به استحکام و ماندگاری
آن توجه شده است . خطوط و حروف کتیبه با آجر ساده قرمز رنگ که روی آن سائیده شده بدون هیچ گونه روکشی در درون قاب‌های آجری جای گرفته است. خطوط کوفی ساده این کتیبه ، دارای برجستگی است و در عین حال ، نوعی تراش ظریف و زیبایی متناسبی دارد که از هر جهت با شکل ساختمان آرامگاه تناسب دارد .گذشته از سادگی کتیبه در هنگام نصب خطوط و قاب‌سازی آن این نکته مراعات شده که از هر جهت ماندگاری آن بر روی بدنه تضمین شود. برای این منظور هر کدام از حروف آجری و آجرهای قاب کتیبه ریشه‌های بلندی دارد که درون دیوار گنید فرو رفته است . به همین خاطر و به علت پختگی آجر قرمز و استحکام آن هنوز پس از هزار سال ،کتیبه تقریباً سالمی بر جای مانده است . تکرار یک متن در دو جای بنا نیز به ماندگاری محتوای کتیبه کمک بزرگی کرده است. بدنه بنا سراسر از آجر قرمز رنگ ساخته شده است. آجرهای سخت این بنا که در نهایت پختگی و استحکام هستند، به علت تابش آفتاب در طول قرن‌ها به رنگ زرد طلایی در
آمده‌اند که خود بر زیبایی بنا افزوده است. شکل آجرهایی که در بدنه بنا به کار رفته است معمولی و یکسان است ، به جز آجرهایی که در بدنه گنبد مخروطی مورد استفاده واقع شده است . آجرها خوب پخته شده و خوب به ملاط چسبیده و سخت توپر و یکپارچه است.گنبد مخروطی بنا به ارتفاع 18 متر و بر روی ساقه بنا شده است. این گنبد بر خلاف بیش تر برج‌ها و گنبدهای آرامگاهی یک پوش است و بدون هیچ واسطه‌ای بر روی بدنه برج قرار گرفته و شیب تند و سطح صاف و صیقلی آن به ماندگاری گنبد کمک فراوان کرده است . درون بنای گنبد قابوس ساده و تنها با اندود گچ
پوشش یافته که با گذشت زمان به سیاهی گراییده است.بر بالای سر در ورودی بنا دو رشته مقرنس زیبای ساده کار شده که جزو اولین نمونه مقرنس‌های هنر اسلامی ایران به شمار می‌رود. همچنان که از متن کتیبه بر می‌آید این بنا در سال 397 هـ.ق. توسط شمس المعالی قابوس بن وشمگیر آل زیار جهت آرامگاه شخصی بنا شده است . نام‌برده که در آن روزگار فرمانروای گرگان بود، مردی دانشمند ـ هنرمند، سلحشور ـ دوست‌دار و مشوق علم و هنر بود . وی در سال 402 هـ.ق. یعنی 5 سال بعد از ساخت گنبد قابوس وفات یافت . این بنا در فهرست بناهای تاریخی ایران به ثبت رسیده است .
istta.ir
طول آن 55 درجه و 18 دقیقه، عرض 37 درجه و 17 دقیقه، ارتفاع آ ن از سطح دریا 76 متر می با شد در این شهر به امر قابوس بن وشمگیر از امرای آ ل زیار در سا ل 397هجری قمری بنای یا دبودی ساخته شده است. ارتفاع بنا 68متر و ارتفاع تپه ای که برج بر روی آن قرار دارد10 متر می با شد. محیط دایره ی برج قابوس 75/9 متر است. بعضی از محققین معتقدند که آن جا مدفن قابوس می باشد و بعضی دیگر معتقدند که قابوس بن وشمگیر آن جارا فقط به عـنوان یادبود حکومتش ساخته است نه مقــبره ا یشان. کتیبه ای به خط کــوفی در اطراف آن به چشم می خورد به ا یـن مضمون: « بسم الله الرحمن الرحیم، هذا القصر العالی للا میر شمس المعالی الامیر قابوس بن وشمگیر امر ببنائه فی حیاته سنه تسع و تسعین و ثلاث مائه قمریه و سـنه خمس و سـبعین و ثـلـثـمائه شمسیه» یعنی « بسم الله الرحمن الرحیم، این قصر عالی متعـلـق به شمس المعالی امیر بــن قابوس بن وشمگیر که در زمان حیات، امر به بنای آن کرد در سال 397هـجری قمری »
در مورد این بنا یک نفر به ما اطلاعاتی می دهد:« این گنبد عبارت از مناره ای است به شکل استوانه مضلع و دارای 10 ضلع متساوی و عرض هر ضلع 4/5 متر و هر کدام از این 10 ضلع مرکب ا ز سه ترک است و هر ترکی 2 متر عرض دارد اکنون چنان می نما ید که این برج که در روی تپه وا قع است، لیکن مسلم است که این تپه نه مصنوعی است و نه طبیعی بلکه تپه ای است که به وا سطه ی انهدام ابنیه دور گنبد بر روی هم ا حداث شده. 10 متر ارتفاع نوک مخروطی گنبد است میان آن مخروط هم خالی است و روزنه ای به سمت جنوب غربی داردولی راهش تاکنون معــلـوم نشده است آن چه ظاهرا معلوم شده باید گفت، کف گنبد روی زمیـن در زیـر تپه با شد زیرا گنبد ( در این جا منظــور از گــنبد برج قابوس است ) به این بـزرگی را نمی توا ن روی تپه ای به این بزرگی بنا کرد محیط دا خل گــنبد 144/30 متر، محـیط خارجی 278/60 متر، مساحت تپه ی گنبد تقریبا 4800متر است. این گنبد حوادث متعــددی را به خود دیده است:« یک بار نــادر شاه به ناحیه شما ل ایران آمده و چون راهپیمایی زیادی کرده بود ا ز دیده میل گنبد خوشحال شد زیرا حدس می زد که این جا شهر بزرگی باید باشد چون آن جا را تقریبا غیر مس.ک.ک..نی و ده کوچکی دید بسیار
ناراحت شد امر به تخریب گنبد داد ولی خوشبختانه از این بلا در امان ماند». وهم چنین عده ای از سران ایل گوگلان به گمان این که در زیر آن گنجی نهفته است امر به پی کنی آن می کنند ولی بعد از مدتی دست از این کار می کشند ولی بنا به گــفته ی مردی ( مرد ایکس ) انگلیسی ها مــقدار زیادی از کالاهای نفـیسه آن جا را برده ا ند. خرابه های شهر جرجان ( شهـر باستانی ) در قسمت غــربــی گـــنبد قرار دارد. چـون این شهر بین دو قبیله یموت و گوگلان حا ئـل بوده ا ست از نظر اقتصادی ا ز دو قوم بهره مند می شوند
زير آن برج بلند كسي آرميده است. صاحب آن آرامگاه قديمي مربوط به قرن چهارم هجري است. زير آن برج بلند آجري كه در ميانه شهر گنبد كاووس قرار دارد قابوس بن وشمگير به خواب ابدي رفته است. شمس المعالي قابوس بن وشمگير آل زيار دانشمند، هنرمند و مشوق علم و هنر بوده كه قبل از مرگ دستور ساخت آن را مي دهد. بقعه آرامگاه وي كه بناي آجري است در اعداد بزرگ ترين مفاخر معماري قرن چهارم هجري است و در شمال شرقي ايران در شهر گنبد كاووس قرار دارد. اين بناي معروف كه يكي از بلندترين آثار تاريخي جهان به شمار مي آيد بر فراز تپه خاكي كه قريب ۱۵ متر از سطح زمين بلندتر است قرار دارد. اين بنا در سال ۳۹۷ هجري قمري و ۳۷۵ هجري شمسي و در زمان سلطنت شمس المعالي قابوس بن وشمگير و در شهر جرجان كه پايتخت پادشاهان آن ديار بوده بنا شده است. بنايي كه از هزار سال پيش تاكنون بر فراز تپه اي خاكي
استوار است در عين سادگي يكي از غرو رانگيزترين بناهايي است كه نه تنها در خاك ايران بلكه در سراسر جهان شناخته شده است و مورد توجه بسياري از جهانگردان و باستان شناسان است.
آرامگاه قابوس بن وشمگير بدون هيچ تزئيني است. فقط بنايي است آجري كه ارتفاع آن كلاه از سر مي اندازد.
داخل ميل فقط يك كتيبه وجود دارد كه بر ديوار آن نصب شده كه تاريخ ساخت و اينكه آرامگاه متعلق به كيست در آن درج شده است. پروفسور ارتورافام پوپ در مورد اين بنا چنين نوشته است: «در زير سمت شرق كوه هاي البرز و در برابر صحرا هاي پهناور آسيا يكي از بزرگ ترين شاهكار هاي معماري ايران با تمام شكوه و عظمت خود قد برافراشته است. اين بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه
قابوس بن وشمگير است. برج آرامگاه از هرگونه آرايش مبراست. براي جنگنده اي با نيروي ايمان و در قتال رودرروي، پادشاهي شاعر در نبرد با ابديت، آيا آرامگاهي چنين عظيم و مقتدر وجود دارد؟محمدعلي قورخانچي نيز تحقيقي در مورد گنبد قابوس داشته و در كتاب نخبه سينيه خود گنبد قابوس را در نيم فرسخي خرابه هاي شهر جرجان دانسته و نظيري را براي اين گنبد در ايران زمين
موجود ندانسته است. در معماري سنتي ايران چنين بنا هاي عظيم و كشيده اي كه ميل نيز ناميده مي شوند و در طول راه ها براي راهنمايي و تعيين مسير كاروان ها احداث مي شده زياد برمي خوريم ولي هيچ كدام آنها به پاي عظمت گنبد قابوس نمي رسند.اين بنا شامل سه قسمت شالوده، ساقه و گنبد مخروطي است كه مجموعاً ۵۵ ارتفاع دارد.
ساقه اين ميل با نماي دايره اي پره دار با ارتفاع ۳۷ متر بر روي پايه اي مدور (شالوده) قرار گرفته كه تنها دو متر از آن بيرون زمين است و براساس مطالعات به عمل آمده بخش بزرگي از آن در دل زمين فرو رفته است.در بدنه ساقه بنا ۱۰ پره مثلثي شكل با فواصل معين و با تناسب و زيبايي كامل قرار گرفته است كه علاوه بر زيبايي از حجم ساده و بي قواره ساقه كاسته و موجب
استحكام بنا شده است.رنگ آجر هاي قرمز به كار رفته در اين گنبد به علت تابش نور خورشيد در طول قرن ها به رنگ زرد طلايي درآمده كه خود بر زيبايي آن افزوده است.شكل آجر هاي به كار رفته در بنا به جز آنهايي كه در بدنه استفاده شده اند، معمولي و يكسان است.بدنه بنا از آجر قرمز رنگ كه به خوبي به ملاط چسبيده و سخت توپر و يكپارچه و در نهايت پختگي و يكپارچه اند، ساخته شده است.
گنبد مخروطي بنا به ارتفاع ۱۸ متر بر روي ساقه بنا شده است. اين گنبد برخلاف اكثر برج ها و گنبد هاي آرامگاهي بدون هيچ واسطه اي بر روي بدنه برج قرار گرفته و شيب تند و سطح صاف و صيقلي آن به ماندگاري گنبد كمك فراوان كرده است.درون بناي گنبد قابوس، ساده و تنها با اندود گچ پوشش يافته كه با گذشت زمان به سياهي گراييده است.اين بنا با وجود استفاده بسيار كم از عناصر تزئيني داراي ساختار هاي متناسب، موزون، مستحكم و زيباست كه نوعي احساس شكوه و زيبايي را به بيننده القا مي كند.
تنها تزئين اين ساقه در بالاي در ورودي مشتمل بر دو رشته كتيبه آجري به خط كوفي است كه يكي در ارتفاع هشت متري از سطح زمين و ديگري زير پاكار گنبد تعبيه شده است.عرض اين كتيبه ها ۸۰ سانتي متر و بر روي هر كدام دو سال ۳۹۷ هجري قمري و ۳۷۵ هجري شمسي نوشته
شده است. اين كتيبه ها عاري از هرگونه پيرايه و تزئين هستند و همچون خود گنبد تنها به استحكام و ماندگاري آنها توجه شده است.خطوط و حروف كتيبه ها با آجر هاي ساده قرمزرنگ كه روي آنها به صورت برجسته و بسيار زيبا و ظريف تراشيده شده است، بدون هيچ گونه روكشي در درون قاب هاي آجري جاي گرفته اند.
يكي از دلايل ماندگاري اين كتيبه ها پختگي آجر قرمز و استحكام آن است كه هنوز پس از گذشت بيش از هزار سال تقريباً سالم مانده و تكرار يك متن در دو جاي بنا نيز به ماندگاري محتواي كتيبه ها كمك بزرگي كرده است.
قابوس بن وشمگير در سال ۴۰۲ هجري قمري يعني ۵ سال پس از ساخت اين گنبد وفات يافت. اين بنا در فهرست بناهاي تاريخي ايران به ثبت رسيده است
برج گنبد کاووس يا ميل گنبد
برج گنبد کاووس يا ميل گنبد، واقع در شهر گنبد کاووس در استان گلستان ايران، بلندترين برج آجری دنياست که در قرن چهارم هجری / يازدهم ميلادی بنا شده است. اين بنا، طبق کتيبه کوفی آجری گرداگرد آن، در سال 397 هجری قمری برابر با 375 هجری شمسی در زمان سلطنت شمس المعالی قابوس بن وشمگير از پادشاهان آل زيار ساخته شده است. شهر گنبد کاووس کنونی در حوالی شهر جرجان کهن قرار دارد که پايتخت پادشاهان آل زيار بوده است. اين برج از زيباترين و
باشکوه ترين بناهای اوايل دوره اسلامی است که علی رغم استفاده بسيار کم از عناصر تزيينی در آن، دارای ساختاری متناسب، موزون، مستحکم و زيباست که نوعی احساس شکوه و زيبايی را به بيننده القا می کند.
اين بنای باشکوه بر روی تپه ای ساخته شده است که نزديک 15 متر از زمين اطراف آن بلندی دارد و ساختمان آن از سه بخش پی، بدنه و گنبد تشکيل شده که روی هم رفته 55 متر ارتفاع دارند. بدين ترتيب، با احتساب ارتفاع تپه، اين برج حدود 70 متر از سطح زمين های اطراف مرتفع تر است که اين موضوع به شکوه و جلال آن افزوده است. به 2 متر آن بيرون از سطح زمين قرار دارد و حجم وسيعی از آن در دل تپه فرو رفته است. بدنه برج از خارج دارای 10 پره مثلثی شکل است (همانند ستاره ده پر) که به فواصل مساوی از يکديگر قرار دارند و از پای بست بنا شروع و تا زير گنبد ادامه دارند. بدنه بنا سراسر از آجرهای پخته قرمز رنگ ساخته شده که در نهايت پختگی و استحکام هستند و به علت تابش آفتاب در طول قرن ها به رنگ زرد طلايی زيبايی درآمده که خود بر زيبايی بنا افزوده است.
گنبد مخروطی بنا به ارتفاع 18 متر بدون هيچ واسطه ای بر روی بدنه برج قرار گرفته و دارای شيب تند و سطح صاف و صيقلی بوده و بر خلاف اکثر برج ها و گنبدهای آرامگاهی، تک پوش است که اين موارد باعث ماندگاری آن شده است.(1)
شايد کمتر کسی از مردم ايران می دانند که اين برج در يک نظرسنجی بين المللی از سوی شماری از معماران مشهور جهان، به عنوان بهترين اثر مهندسی تاريخ بشر انتخاب شده است. دلايل اين انتخاب جالب است: اين برج که بيش از 50 متر ارتفاع دارد، بيش از هزار سال پيش ساخته شده و در اين مدت 2 بار زلزله های شديدتر از 6 ريشتر را از سر گذرانده، اما همچنان سالم، استوار و پابرجا ايستاده است. برج گنبد فقط از آجر ساخته شده و در آن هيچ خبری از بتون آرمه و اسکلت فلزی و فولاد و ... نيست. در حاليکه نه فرسوده شده و نه زلزله توانسته حتی يک ترک به آن بيندازد. محاسبات مهندس سازنده برج آن قدر دقيق بوده است که برج حتی در شديدترين زلزله هم پس از لرزه ها و تکان های معمول دوباره دقيقاً سر جای خود بر می گردد. همچنين دقت در برآورد مقاومت مصالح آن نيز حتی افزونتر از محاسباتی است که هم اکنون پيچيده ترين دستگاه های محاسبه انجام می دهند.(2)
در رابطه با کاربرد و انگيزه ايجاد اين بنا، با اينکه تاريخ نويسان و محققان ميراث فرهنگی غالباً اين ساختمان را آرامگاه امير قابوس می¬دانند، بعضی از تاريخ نگاران نجوم ايران از روی قرائنی پنداشته اند که اين بنا به عنوان رصدخانه ساخته شده است. زيرا در کاوش های اين بنا از باقيمانده جسد اثری يافت نشده است.
در کتاب «ذخيره خوارزمشاهی» نوشته سيد اسماعيل جرجانی درباره منجمی به نام کوشيار گيلانی سخن رفته که در خدمت امير قابوس بوده است. در کتاب «فرهنگ ادبيات فارسی دری» راجع به کوشيار گيلانی نوشته شده است که رصدخانه ای بنا کرده که به نام وی مشهور بوده است، که البته مکان آن مشخص نگرديده است. بدين ترتيب برخی اين احتمال را مطرح کرده اند که برج قابوس همان رصدخانه ای است که به دستور قابوس و بر اساس نقشه و طرح کوشيار گيلانی ساخته شده است.
به عقيده برخی از پژوهشگران نيز، بنای مزبور چه رصدخانه باشد و يا برای مقبره ساخته شده باشد، با توجه به سبک معماری آن که مانند آن در ايران وجود ندارد و همچنان پره های مثلثی آجری که در بدنه آن به کار رفته است، القا کننده مفهوم و معنای اساطيری و رمزی است و نمونه ای است از يک الگوی کلی در معماری که آن را «ستون کيهان» می نامند و رمزی از محور عالم
است. به نوشته «ميرچا الياده»، رمز محور کيهان که زمين را به آسمان می پيوندد، تقريباً در همه مکان های قدسی به صور مختلف يافت می شود: برج های هرمی شکل ناقوس دار، ستون های کليساها، مناره های مساجد، و معابد و ابنيه دينی برج مانند و چند طبقه به شکل هرم که حول محوری مرکزی بنا شده و طبقات مختلفشان به سوی آسمان قد می کشند.(3)
برج قابوس بنایی است آجری و متعلق به شمس المعالي قابوس وشمگير آل زيار است (366ـ 403 هـ . ق.) این بنا بر فراز تپه با ارتفاع پانزده متر( از زمينهاي اطراف )و در سال 397 قمري (375 شمسي یزدگردی) به امر شمس المعالي ساخته و پرداخته شده است.
گنبد قابوس شامل برج استوانه اي شكل بلند آجري مي باشد كه بر روي صفه دايره اي قرار داده شده است، بدنه برج را از خارج با ده بريدگي يا (پشت بند) زينت داده اند كه از پايين در ميان صفحه اي كه از سطح اصلي زمين دو متر و هفتاد و پنج سانتيمتر بلندي دارد جوش داده شده، و از بالا به طره اي كه سقف روي آن ساخته شده اتصال يافته است، و چنانكه از طرح بنا برمي آيد از
نقطه آغاز پشت بندها محيط دايره اي شروع مي شود به قطر نه متر و هفتاد سانتيمتر كه محوطه دورني برج را به محيط ديگري به قطر چهارده متر و شصت و شش سانتيمتر محدود ميكند، و ديوار برج از خارج به محيط سومي به قطر هفده متر و هشت سانتيمتر منتهي ميشود و از مجموع پنج مربعي كه بدين ترتيب تشكيل ميشود ده پشت بند يا بريدگي كه دهانه هر كدام آنها يك متر و شصت پهنا دارد پديد ميآيد و از آن نيز دهانه ديگري تشكيل مي يابد كه يك متر و سي و چهار
سانتيمتر پهنا داشته و در نتيجه مدخل بنا بوجود ميآيد بدين طريق زواياي پشت بند مستقيم بوده و همين مستقيم بودن پشت بندها موجب استحكام و تسهيل كار ساختمان برج را فراهم ساخته است. از طرف ديگر محيطي كه چهارده متر و شصت و شش سانتيمتر قطر دارد در زواياي دروني پشت بندها بدنه هاي عريضي را كه داراي خطوط منحني هستند تشكيل ميدهد.
