بخشی از مقاله
چکیده:
اسطوره با آدمی زاده شده، تغییر و تحول پیدا کرده و در پیکره داستان ها، حکایت ها و همراه با آثار ادبی و هنری تداوم یافته است. از طرفی نمی توان حضور اساطیر را در ادبیات، فرهنگ، هنر و نیز در گونه ها و مکتب های مختلف ادبی و هنری نادیده گرفت. رویکرد های جدید به روایت های کلاسیک و اساطیری مولفه های اساسی تربیت می پردازند و نقش اساسی آن ها را در رفتار های اخلاقی فرد کنکاش می کنند.
در این نوشتار پژوهشگران در تلاش هستند تا به کمک روش تحلیلی-توصیفی و روش کتابخانه ای، ساخت و محتوای اسطوره را در اثر ادبی قابوس نامه با تکیه بر مولفه های تربیتی موجود در این اثر تببین نمایند. این گونه آثار بیشتر حاوی محتوای اخلاقی و فلسفی هستند و هدف عمده آن ها تعلیم مبانی اخلاقی و ارشاد خواننده است و اغلب از این آثار به عنوان مواعظ یا شعرهای حکمی یاد می شود.
در این اثر ادبی مولفه های تربیتی گوناگونی از قبیل: - 1 صراحت در گفتار، صداقت و صمیمیت در سخن - 2خیراندیشی، نیکی سخن و عفت کلام - 3فروتنی و تواضع - 4انصاف و شفقت - 5سخاوت - 6اعتدال - 7قناعت ورزی - 8عبرت آموزی - 9تعصب و غرض ورزی - 10اندرزگویی بر پایه تجارب زندگی - 11حق شناسی - 12کهن گرایی و توجه به اساطیر کهن - 13امانت داری - 14غرور - 15حسادت - 16راستگویی - 17ادب آموزی از بی ادبان وجود دارد . همچنین در کنار مولفه های تربیتی ذکر شده، نگاه ویژه به اسطوره ها و دگرگونی آن ها، تقدس زدایی از اسطوره ها، اثر تربیتی اسطوره ها بر جوامع و بازتاب اساطیر بیش از سایر مولفه های روایت های اسطوره ای به چشم می خورد.
مقدمه:
روان شناسی تربیتی یکی از شاخه های علم روان شناسی است که ماهیت و چگونگی رفتار را در فرایندهای مختلف زندگی فرد، مورد مطالعه قرار می دهد. مجموعه ای از اصول و قواعد تربیتی بر این شاخه از علم روان شناسی حاکم است که این اصول و قواعد سبب ارائه ی گفته ها و نظریه هایی از سوی روان شناسان شده است. یکی از این اصول و قواعد، رعایت اصول و قواعد اخلاقی است که همین اصول و قواعد اخلافی مانع از بروز رفتار های ناشایست از جانب فرد می گردد. در روان شناسی تربیتی با مولفه های تربیتی گوناگونی روبه رو می شویم که گاه با مطالعه گفته ها و نظریه ها و گاه با مطالعه آثار گوناگون می توان به وجود این مولفه ها پی برد.
کتاب قابوس نامه نوشته ی امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر بن زیار می باشد که یکی از آثار گران بهای زبان و نثر فارسی است. امیر عنصرالمعالی Bکه دختر سلطان محمود غزنوی همسرش بودهB از او پسری به نام »گیلان شاه« داشته که این کتاب را در چهل و چهار باب برای فرزندش گیلان شاه نوشته است و خواسته است تا بدین وسیله حاصل تجربیات خود را در اختیار فرزندش بگذارد و برخی اصول اخلاقی زندگی و پیشه های گوناگون آن زمان را به او بیاموزد. سبک نگارش این کتاب، نثر مرسل یا همان نثر ساده و بی پیرایه معمول قرن های چهارم و پنجم هجری قمری به سبک بلعمی و بیهقی می باشد.
کتاب قابوس نامه و جامعیت آن، هدف تعلیم و تربیت را در قرون چهارم و پنجم هجری قمری آشکار می سازد که چگونه درس خوانندگان با معلوماتی همگانی و کلی پرورش می یافته اند. در حقیقت درست است که امروزه وسعت دامنه ی علوم، امکان تحصیلات و کسب علوم گوناگون را از مردم عصر ما سلب کرده است؛ ولی هنگامی که برخی از انسان ها از رشته های خود فراتر می روند، در زمینه هر علم و دانش دیگر ناتوان اند و وقتی این افراد را با امیر عنصرالمعالی قیاس می کنیم، ارزش عقیده و باور کسانی را که در زمینه تعلیم و تربیت پیرو تخصص محض نیستند بهتر آشکار می شود.
در سخنان امیر کیکاووس با همه ی وسعت اطلاعات و دانایی ایشان، هیچ گونه اثری از فخر فروشی و برتری جویی نیست. زمانی که با صداقت و خضوع خالصانه خود سخن می گوید، گویی دوستی مهربان است که نامه ای نوشته است نه نصیحت کننده ای سرزنش گو. به این ترتیب گفتار این کتاب تلخی نصیحت های دستوری را به همراه ندارد. نکته ای دیگر که در این کتاب به خوبی به چشم می خورد، تکیه وی بر تجارب زندگی است؛ به عبارت دیگر نوشته های وی از آن دسته سخنان خیالی و وهم آمیز نیست؛ بلکه بیشتر از واقعیتی عینی سرچشمه می گیرد.
همچنین گفته های دیگری نیز در زمینه مولفه های تربیتی یافت می شود از جمله: تربیت از دیدگاه اسلام عبارت است از »فراهم کردن زمینه ها و عوامل رشد و تکامل همه جانبه ی انسان و هدایت مسیر تکاملی او به سوی وجود کامل مطلق با برنامه ای منظم و سنجیده و مبتنی بر اصول و محتوای از پیش تعیین شده.« بنابراین تربیت فرایندی مداوم و پیوسته است که در تمام مراحل زندگی انسان تاثیرگذار می باشد - ابراهیم زاده، . - 35 :1383 در حقیقت قواعد و اصول تربیتی منجر به تکوین و رشد خصوصیات و ملاک های اخلاقی فرد می گردند و زمینه های شکل گیری اعتقادات و باور های تربیتی را در زندگی افراد فراهم می سازند تا به گونه ای افراد از لحاظ مهارت ها و توانمندی های اخلاقی بارز و متعالی گردند.
در کتاب قابوس نامه مولفه های تربیتی گوناگونی از جمله: - 1صراحت در گفتار، صداقت و صمیمیت در سخن - 2خیراندیشی، نیکی سخن و عفت کلام - 3فروتنی و تواضع - 4انصاف و شفقت - 5سخاوت - 6اعتدال - 7قناعت ورزی - 8عبرت آموزی - 9 تعصب و غرض ورزی - 10اندرزگویی بر پایه تجارب زندگی - 11حق شناسی 12 - کهن گرایی و توجه به اساطیر کهن - 13امانت داری - 14غرور - 15حسادت - 16راستگویی - 17ادب آموزی از بی ادبان به چشم می خورد.
این مقاله در صدد است که بر اساس رویکرد تحلیلی-توصیفی و روش کتابخانه ای به این سوالات پاسخ دهد: - 1آیا امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکند بن قابوس بن وشمگیر بن زیار به جایگاه اسطوره در فرایند تعلیم و تربیت توجه کرده است؟ - 2آیا مولفه های اسطوره ای - چه سنتی و چه مدرن - در قابوس نامه یافت می شود؟ با توجه به این پرسش ها به نظر می رسد نویسنده ی قابوس نامه به جایگاه اسطوره در فرایند تعلیم و تربیت انسان ها توجه داشته است و در این اثر می توان مولفه های اسطوره ای و کهن را مشاهده نمود، هر چند که بسامد مولفه های سنتی و جدید متغیر می باشد.
پیشینه پژوهش:
در تبیین پیشینه ی این پژوهش می توان گفت که تاکنون در زمینه ی دیدگاه های امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر مقاله ای با رویکرد تحلیلی-توصیفی اسطوره ای نوشته نشده است. تحقیقات پیشین در زمینه ی آموزه های تربیتی قابوس نامه نیز فقط اندکی کار را پیش برده اند و رویکرد تحلیلی در پژوهش آنان جامع نیست؛ نمونه های زیر از جمله مواردی است که در این زمینه چاپ گردیده است:
-1در کتاب اساطیر و فرهنگ ایرانی، 1383، رحیم عفیفی؛ مجموعه ای از اسطوره ها و بزرگان فرهنگ ایرانی را استخراج و دسته بندی کرده اند ولی این اثر دربردارنده ی هیچ گونه تحلیلی نیست.
-2در مقاله ی بازتاب اسطوره ها در جهان معاصر، 1392، مریم ساسانی؛ بدون اینکه به پیشینه پژوهش در خصوص مولفه های تربیتی قابوس نامه توجه کرده باشد، اندیشه های امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر درباره ی اصول اخلاقی را استخراج و طبقه بندی کرده است. این مقاله جامع اندیشه های کیکاووس بن اسکندر در زمینه مولفه های تربیتی نیست و برخلاف روش پژوهشگر به آبشخور های اساسی مورد نظر کیکاووس و انطباق با منابع پیش از کیکاووس و یا عصر او توجهی نداشته است.
-3در مقاله ی بررسی دیدگاه های تربیتی ایرانیان باستان در قابوس نامه، 1392، وحید سبزبان پور؛ اندیشه های تربیتی و تعلیمی قابوس نامه استخراج و تحلیل شده اند که تمرکز این مقاله بر اسطوره نیست. اساس این مقاله بر استخراج و تحلیل اندرز های کیکاووس بن اسکندر در زمینه حکمت اخلاقی و عملی و تربیتی است. نویسنده در این اثر آبشخور برخی از اندرز های تربیتی قابوس نامه را برگرفته از قرآن کریم می داند. بنابراین به نظر می رسد محتوای این پژوهش جدید و نوین است و تاکنون در این زمینه فعالیتی صورت نگرفته است.
بحث و بررسی
1-1چهارچوب مفهومی
1-1-1 روان شناسی تربیتی
روان شناسی تربیتی یکی از انواع شاخه های علم روان شناسی است که در این علم به بررسی محتوای روان شناسانه در رابطه با »مطالعه علمی رفتار« بر اساس نظر و عمل می پردازند. در این زمینه راهکار های مهمی در جهت تغییر الگوی رفتاری صورت می گیرد تا مانع از بروز رفتارهای غیراخلاقی از جانب فرد گردد و وی را به سمت رفتار های اخلاقی سوق دهد. به مرور زمان این ملاک ها و معیار های اخلاقی به نوعی هنجار و ارزش برای افراد تلقی می گردند. در این شاخه از علم روان شناسی مولفه های فراوانی مطرح شده است که بعضی از آن ها از جمله: فروتنی و تواضع، راست گویی، قناعت ورزی، اعتدال، حق شناسی، انصاف و ... آثار و پیامد های مثبت و بعضی دیگر از جمله: غرور، حسادت، تعصب و غرض ورزی و ... آثار و پیامد های منفی را به دنبال دارند.
2-1-1 مولفه های تربیتی
در نظریه های بسیاری به تربیت و اخلاق و مولفه هایی به عنوان زیرمجموعه، پرداخته شده است، افرادی همچون ارسطو، افلاطون و نظریه پردازان معاصر به تربیت توجه خاصی نشان داده اند؛ در این مقاله مولفه های تربیتی و اخلاقی به صورت کلی درنظر گرفته شده است؛ از جمله مولفه ها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- 1صراحت در گفتار، صداقت و صمیمیت در سخن
2 - خیر اندیشی، نیکی سخن و عفت کلام
- 3فروتنی و تواضع
- 4انصاف و شفقت
- 5سخاوت
- 6اعتدال
- 7قناعت ورزی
- 8عبرت آموزی
- 9تعصب و غرض ورزی
- 10اندرزگویی بر پایه تجارب زندگی
- 11حق شناسی
- 12کهن گرایی و توجه به اساطیر کهن
- 13امانت داری
- 14غرور
- 15حسادت
- 16راست گویی
- 17ادب آموزی از بی ادبان.
3-1-1 دیدگاه برخی کتاب ها و مقاله ها در خصوص مولفه های تربیتی
در کتاب درس زندگی - گزیده قابوس نامه - ، 1374، دکتر عبدالحسین یوسفی در خصوص مولفه های تربیتی بیان می کنند: آن چه که در کتب علوم تربیتی، ادبی و یا فرهنگ اصطلاحات ادبی آمده، مربوط به شعر و حکایت های تعلیمی و یا منظومه های تعلیمی و اخلاقی است که گاه صرفا به آموزش دانشی پرداخته اند و یا به آموزش مولفه های اخلاقی و تربیتی مبتنی بر رعایت اصول ادبی اشاره داشته اند. پرورش اخلاق و معنویت از مهم ترین مشخصه های تربیت اسلامی و دینی هستند. اسلام به منظور پرورش انسان های پرهیزگار و شایسته، الگوی کاملی را ارائه می دهد که هدف اصلی و عمده ی این الگو، پرورش روح حقیقت جویی و قوه تشخیص در افراد است تا افراد بتوانند خود را آراسته به الگو های اخلاقی نیکو سازند و همواره آن ها را در زندگی خود به کار گیرند.
در مقاله تحلیلی بر مولفه های تربیت اخلاقی،1394، سیاوش میرزایی و رضاعلی نوروزی آمده است که تربیت امری پیچیده، پر دامنه و وقت گیر است. آگاهی از روش ها و اهداف تعلیم و تربیت به ویژه تربیت اخلاقی، مستلزم شناخت آرای مربیان بزرگ، به خصوص صاحب نظران اسلامی است. از این رو اصلی ترین هدف تربیت انسان های متفکر، محقق، پیشرو، عالم و آراسته به فضایل اخلاقی برای رسیدن به بصیرت، سعادت و جامعه صالح در شئون فردی و اجتماعی است که دستیابی یه غایت اصیل زندگی انسانی یعنی قرب الی االله و تخلق به اخلاق االله را در بر خواهد داشت.
2-1معرفی امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر بن زیار
امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر بن زیار از شاهزادگان خاندان آل زیار می باشد که این خاندان در قرن های چهارم و پنجم هجری قمری در شمال ایران و به خصوص در گرگان، طبرستان، گیلان، دیلمستان، رویان، قومس، ری و جبال حکمرانی می کردند. کیکاووس در سال 1021 هجری قمری چشم به جهان گشود. پدر وی اسکندر و مادرش از شاهزادگان غزنوی بود که هردو پیرو آیین اهل سنت بودند.
حاصل پیوند ازدواج اسکندر و همسرش پسری به نام کیکاووس بود که ایشان به مدت سال های 1050 تا 1087 هجری قمری بر برخی از مناطق شمالی ایران حکومت می کردند. در طول این مدت کیکاووس با دختر سلطان محمود غزنوی ازدواج می کند و حاصل این ازدواج پسری به نام گیلان شاه می باشد. سرانجام امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر در سال 1087 هجری قمری و در سن 66 سالگی چشم از جهان فرو بست. خودِ کیکاووس بن اسکندر اگر از سلطنتی باشکوه برخوردار نبود فی الجمله دستگاهی داشت و از آن جا که ایشان هم چون رسم امیرزادگان آن عهد تعلیم و تربیت شده بود، به خوبی آداب مملکت داری را فرا گرفته بود.
