بخشی از مقاله
چکیده:
»قابوس نامه« یکی از کتب مشهور ادب فارسی است که مولف آن » عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر « آنرا براي فرزندش »گیلانشاه« در چهل و چهار باب نوشته است . در این مقاله با استفاده از روش تحلیل محتوا سعی شده است ، این اثر ارزنده از دیدگاه سیاست جنایی امروزي مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد . این بررسی نشان می دهد که از تدابیر مفید پیشینیان در قبال پدیده هاي مجرمانه می توان در طراحی سیاست جنایی منسجم،منظم و پویا بهره برد.
زیرا عنصرالمعالی با نقل پند و اندرز، بایسته هاي حکمرانی خوب را به فرزندش می آموزد و در فصول مختلف آن ، آموزه هاي عمیقی دربارة علت یابی انحرافات اجتماعی، چرایی وقوع بزه، شیو ه هاي صحیح پیشگیري از بزهکاري و مقابله با بزهکار را پیشنهاد می کند؛ که با رمزگشایی آنها می توان به نظریات و اندیشه هاي نوین سیاست جنایی دست یافت. در این کتاب جهت پیشگیري و کنترل جرم بر سیاست جنایی واقع گرا، نسبی و نتیجه مدار، افتراقی، سزاگرا و تکلیف مدار تأکید شده است.
مقدمه:
امیر عنصرالمعالی کیکاووس بن اسکندر بن قابوس و شمگیر بن زیار 462 -412 - ق - معروف به »عنصرالمعالی« از شاهزادگان دیلمی خاندان زیاري بود.این خاندان در قرن چهارم و پنجم هجري در شمال ایران و بر کرانه هاي جنوبی دریاي مازندران حکمروایی داشته اند. عنصرالمعالی کتاب قابوس نامه را در نیمه دوم قرن پنجم در چهل و چهار باب براي پسر خود گیلانشاه نوشته و خواسته است بدین وسیله حاصل تجربیات خود را در اختیار فرزندش بگذارد و او را راهنمایی کند و مسائل مختلف زندگانی و هنرها و پیشه هاي گوناگون آن زمان را به او بیاموزد .
تنوع موضوع ابواب کتاب و فوائد فراوانی که از مطالعه آنها، بخصوص از نظر تحقیق در اوضاع و احوال اجتماعی، سیاسی، اقتصادي، دینی، علمی و ادبی آن عصر حاصل می گردد؛ اهمیت کتاب را تا حدي بالا می برد که باید شادروان ملک الشعراي بهار همداستان شد و آن را » مجموعه تمدن اسلامی پیش از مغول « نامید . - عنصرالمعالی،13 :1390 و - 19 زیرا عنصرالمعالی در این کتاب با قلمی توانا ، در عین رعایت ظرافت هاي ادبی، بسیاري از ناروایی ها و نادرستی هاي حاکم بر جامعه روزگار خود را بیان می کند و راههاي برقراري عدالت اجتماعی را بازگو می نماید. وي تصویري جامع از وضعیت اجتماعی و فرهنگی زمان خود را ترسیم می کند.
چنان که می توان گفت: این متن ادبی به صورت یک دایره المعارف ، حاوي مطالب گوناگونی است که اذهان تخصصی شدة علوم امروزي را به نحو شگفت آوري به خود جلب می کند . پژوهش حاضر ، تحلیل محتوایی متن ادبی قابوس نامه است که سیاست جنایی آن زمان از آن استخراج می شود و از لابه لاي متن آن ، فرازهایی از نکات سیاست جنایی امروزي واکاوي می شود. تا با تبیین افکار بلند پیشینیان در بارة علت یابی وقوع پدیده هاي مجرمانه ، پیشگیري از وقوع جرم و مقابله با جرم ، افق هاي نوینی براي بحث در سیاست جنایی آن روزگار و مقایسه آن با سیاست جنایی امروزي گشوده شود.
بیان مسأله:
فضاي حاکم بر ایران در قرن چهارم و پنجم به گونه اي بود که در آن دادخواهی و دادگستري سازما یافته اي وجود نداشت .رسم بر آن بود تا براي نمایش دادخواهی ، شاه ایامی را به رسیدگی کار ستمدیدگان اختصاص دهد. در این دوران پادشاه داراي قدرت تمام بود و قانون نیز در کف او قرار داشت . چنان که می توانست با نادیده گرفتن آن دلی را بدست آورد یا ذکر خیري از خود به جاي گذارد .قضات نیز چنین مقامی را دارا بودند زیرا »نایب« پادشاه قلمداد می شدند.اگرچه احکام بر گرفته از اسلام بود اما صورتی سازمانی و منضبط نداشت . ایشان می توانستند به تبعیت از پادشاه رأي حتی خارج از احکام اسلام صادر کنند. - . - رضا قلی، - 180 : 1371
در روزگار عنصرالمعالی عدالت به معنی گردن نهادن به امر پادشاه بود .از اینرو قضات خود عامل ظلم و اجحاف می شدند یا در صدور رأي از سلیقه هاي شخصی تبعیت می کردند.امیر عنصرالمعالی به تمامی این مسائل حکومتی زمان خود آگاه بود.به همین جهت قابوس نامه را براي فرزندش »گیلانشاه« به منظور آشنا کردن وي با شیوه هاي زندگی، حکومت داري،برقراري عدالت و ... به رشته تحریر درآورد.
پیشینه تحقیق:
در مورد قابوس نامه تاکنون تحقیقات فراوانی بعمل آمده است. در این بررسی ها اکثر محققان بر جنبه ي ادبی ،اخلاقی و ارشادي این اثر توجه نموده اند چنان که محمد معین در مجموعه مقالات - معین ، : 1367 ج - 284 – 286 / 2 ،ادوار براون در تاریخ ادبی ایران - براون ، : 1358 ج - 484- 483 / 2 و هرمان اته در تاریخ ادبیات فارسی - اته ، : 1356 - 266 و ...بر بعد ادبی قابوس نامه ، انگشت گذارده اند و حتی ذبیح االله صفا در کتاب تاریخ ادبیات در ایران - صفا ، : 1366 ج - 898 – 902 / 2نیز صرفاً از اوضاع اجتماعی ، سیاسی ، تاریخی و اقتصادي آن زمان سخن گفته است .
