بخشی از مقاله
تاريخچه فرش كرمان
صنعت قاليبافي در كرمان سابقه طولاني دارد، چنين به نظر مي‌رسد كه اين هنر قبل از دوران صفويه در اين شهر وجود داشته است و در زمان صفويه كه اوج كليه هنرها در ايران است ، فرش هم همانند ديگر هنرها در اين دوره بيشتر شكوفا شده است . هنر اسلامي بر طرحها و نقوش آن تأثير بسزايي گذارده است ، چنانچه در تاريخ (عالم آراي عباسي) كه توسط منشي شاه‌عباس به رشته تحرير درآمده ، به قالي كرمان اشاره شده است.
در زمان اكبرشاه كه معاصر شاه‌عباس بود قاليهايي از كرمان به هندوستان حمل مي‌گرديد بديهي است نبايد تصور كرد اين صنعت در كرمان از بين رفته است و متوقف گرديده است
قديميترين نوع قالي كرمان ، قالي راور است كه مي‌توان تاريخ بافت آنها را (1866 ميلادي يا 1286 هجري) گفت. شهرتي كه قالي كرمان در سراسر دنيا از آن برخوردار است بيش از هر چيز مربوط به درهم آميختن موفقيت آميز رنگ و طرح آن است.طراحي و نقشه‌كشي قالي كرمان قدمت ديرينه دارد و به جز نامي كه از چند تن از نقاشان دهه اخير منطقه كرمان ، بر جاي مانده ، تاريخچه
درستي درباره چگونگي رونق قاليبافي ، طراحي نقشه‌هاي قالي و چگونگي نام نهادن بر طرحهاي منطقه كرمان در دست نيست.همين بس كه از ديرباز قاليبافي در كرمان رايج بوده و پس از صنعت شال و ترمه به اوج خود رسيده است و زبانزد خاص و عام گرديده است . زماني فرش ايران را بنام فرش كرمان مي‌شناختند. فرشهاي نفيس و قديمي كرمان ، هم‌اكنون زينت‌بخش موزه‌هاي معتبر جهان و ايران مي‌باشد . البته در مورد طرح بسيار بايد گفت مثلا موسي خاني افشاري كه در
سيرجان بافته مي شود با موسي خاني كه در بافت و رابر بافته مي شود از نظر طرح ورنگ آميزي با هم تفاوت دارند و در هر منطقه با يك نام مخصوص به محل بافت نام گذاري شده اند. مثلا گل كاغذي منطقه بافت با كمي تغيير در رابر و جيرفت به گل اسفندقه معروف است . يا طرح درختي زرند ، كه صادراتي است و قالي ريز بافت مي باشد ، با درختي منطقه فيض آباد راور فرق مي كند .قبل از پيدايش نقشه، فرش ها با نقشه و طرحهايي كه بافندگان در ذهن داشتند و سينه به سينه از نياكان خود فرا گرفته بودند ، بافته مي‌شد.
سير تحول و پيشينه تاريخي نقش قالي هاي كرمان
تطور وتكامل نقش قاليهاي كرمان ، شامل چندين دوره تاريخي و متمايز است :
دوره نخست يا عصر ترمه همزمان با زمان شالبافي
دوران انتقال ترمه دوزي به قاليبافي ، از حدود سالهاي 1330-1315 هجري قمري را در بر مي گيرد كاربرد نگاره بته جقه اي و نيز نقش سرو كه به نظر بسياري منشأ اصلي نگاره بته اي است، از جمله نقوش متمايز اين دوره است . اين شيوه تا جنگ بين المللي اول ادامه يافت.
روند تكاملي عصر ترمه و ادامه منطقي آن در حدود سالهاي 1328 تا 1339 هجري قمري، عصر بهارستان را پديد مي آورد . طرحهاي اين دوره به ارائه باغ و بوستان و گل و گياه استوار است . نقش هاي درختي گل و بلبل ، درختي پرنده اي يا بهارستان ، نقش انسان ، نقش سبزيكار ، از جمله نقوش رايج اين دوره است . به بيان ديگر پايه كاربر طرح باغ و بوستان و شاخ و برگ و گل و گياه با رنگهايي به همان ظرافت و شادابي و باغها و گلزارهاي بهاري با پرندگان بيشمار استوار است
از صفات ويژه عصر ترمه و بهارستان برخورداري از شيوه سايه روشن در رنگ آميزي برگها ، بصورت سبز روشن و تيره و كاربرد دو مايه در يك نگاره گل مثل قرمز سير و روشن ، گلهاي آبي رنگ از تيره تا روشن بدون شكل بندي و تعيين مرز ، و رها نكردن طرح بدون هيچ گوشه خالي است .
عصر بازگشت
با پايان يافتن جنگ جهاني اول و تغيير سليقه بازار در آمريكا تغيير اساسي در طرحهاي كرمان بوجود آمد و نقش و نگاره هاي صوفي مورد تقليد هنرمندان كرمان قرار گرفت در اين دوره كه از آن به عنوان عصر بازگشت ياد مي كنيم ، نقشه هاي اسليمي وگلهاي شاه عباسي از نقش هاي قاب قرآني و لچكهاي انبوه رايج شد .
شروع بحران اقتصادي در آمريكا در سال 1928 ميلادي مطابق با 1306 شمسي ، بر چيره شدن شركتهاي آمريكايي ، توقف سفارشات را به همراه داشت و براي مردمي كه به تمامي از فرش و صنايع وابسته آن ارتزاق مي كردند ، زندگي را دشوار كرد . با استقبال نقش هاي ريزتر و فشرده تر با متني انبوه و پر نقش و نگار ، زمينه برگشت طراحان كرماني به عصر بهارستان پديد آمد و نقش سبزيكار بيش از پيش معمول شد .
عصر گوبلن ، طرحهاي كرماني را به همراه داشت و چيره دستي در كار رنگ آميزي نيز نتوانست هويت از دست رفته قالي كرمان را باز گرداند و دامنه اين مسخ هنري را ، محدودتر كند.، رواج دهه طرح گل فرنگي و برگ فرنگي صرف نظر از نداشتن اصالت ، پيوستگي و تداوم منطقي نقش قالي كرمان را نداشت .
حاشيه شكسته و درهم به شيوه اروپائي و قاليهاي دست باف ، باب روز شد و براي نخستين بار نقش و نگار حاشيه كه از عصر پازيريك همواره شرط وجودي قالي ايران بوده ، از ميان برداشته شد و نقش و نگار حاشيه به لچك ها پيوسته و نقش حاشيه و متن قالي نيز يكي شده و يكساني و يكنواختي كسالت آوري بر قالي كرمان چيره شد .
سرماژيف كه ابداع نقش معروف قاب قرآني ، الهام گرفته از جلد قرآن را به وي نسبت مي دهند ، كار طراحي بسياري از قالي هاي كرمان را برعهده گرفت .
عنوان تحقيق
شناسايي طرحها و نقوش سنتي فرش دستباف كرمان و ايجاد و راه اندازي بانك اطلاعات فرش دستباف
اهداف تحقيق
1 - هدف اصلي از انجام تحقيق شناسايي نقوش سنتي فرش دستباف كرمان و احياء آنها مي باشد .
2 – ايجاد و راه اندازي بانك اطلاعاتي فرش دستباف است كه در برگيرنده كليه اطلاعات مربوط به فرش ، نقوش فرش ، طراحان فرش ، از گذشته تا كنون بصورت CD مي باشد .
اهميت و ضرورت
امروزه فرش دستباف كرمان بدلايل متعدد منجمله پايين بودن كيفيت ، عدم استفاده از رنگهاي طبيعي ، عدم نوآوري در طرحهاي متناسب با سليقه بازار ، عدم وجود مواد اوليه مرغوب ، مهاجرت روستائيان به شهرها و نپرداختن به اين حرفه ، از دست دادن طراحان قديمي و عدم توجه به طراحان فعلي اين هنر و دلايل ديگر با مشكل روبرو شده و بازار خود را از دست داده است . اما كشورهاي ديگر مثل چين ، هند ، پاكستان و نپال توانسته اند با كپي برداري از همين طرحهاي
اصيل كرمان در بازار جهاني جاي خود را باز كنند . همچنين عدم توجه به طرحهاي قديمي و سنتي كه برخي از آنها داراي قدمت بالايي بيش از يك قرن مي باشند ، باعث ركود فرش دستباف در سالهاي اخير شده است .
يكي از راههايي كه استان كرمان بتواند اعتبار گذشته خود را در زمينه فرش دستباف بدست آورد ، توجه به طرحها و نقوش قديمي فرش دستباف مي‌باشد كه در حال حاضر يا بدست فراموشي سپرده شده و يا در حال نابودي مي باشند . به همين جهت بررسي و شناسايي طرحهاي فرش دستباف استان كرمان اهميت و ضرورت تحقيق را مي‌رساند .
روش تحقيق
به منظور انجام تحقيق از دو روش ، روش ميداني به منظور تهيه عكس و برخي اطلاعات هنرمندان ، و روش كتابخانه اي به منظور تهيه مطالب مكتوب استفاده شده است
روش جمع آوري اطلاعات
به منظور جمع آوري اطلاعات از روش مشاهده و مصاحبه استفاده شده است . در اين روش چند سؤال بصورت كلي از قبل تهيه شده است و همراه با مشاهده گر و مصاحبه كننده به مراكز توليد و بافت فرش دستباف مراجعه و از پاسخگويان خواسته شده است كه به آنها پاسخ دهند.
پيشگفتار
قالي كرمان اين گستره سراسر رنگ ، كتابي است گسترده در برابر ديدگان همه كه اگر سر سوزن ذوقي در ايشان باشد هر سطرش خود داستاني است به درازاي هزار و يك شب ، و پر رمز و راز است چون معماي هستي .
اين گستره زيبا كه همگان شيفته آنند ،گنجي است گرانبها كه در گذر زمان فراز و نشيب ها، فراز و فرودها برخود ديده و اكنون در دست ماست . آنچه در پي مي آيد نگاهي است به تاريخ و طرحها و نقوش فرش دستباف استان كرمان .
چكيده
استان كرمان كه در جنوب ايران واقع و در حاشيه كوير قرار گرفته است ، از زمانهاي گذشته از مراكز خيلي مهم فرشبافي محسوب مي شده است . قبل از فرشبافي مردم كرمان به كار شالبافي مي پرداختند و طرحهاي قديم فرش كرمان كه در اوايل قرن ميلادي بافته شده از طرحهاي شال كرمان اقتباس شده بود . اما بتدريج در طرحهاي فرش كرمان تنوع بوجود آمد و طراحان معروف همچون حسن خان ، احمد خان ، زمان خان و ... كارهاي زيبايي بوجود آوردند كه كرمان را از ساير مناطق بافت متمايز ساخت و كم كم طرحهاي باب بازار خارج از كشور رايج شد و طرحهاي گل فرنگ ، گلداني ، ظل السطان ، تصويري و ... بوجود آمد . اين طرحها مورد پسند بازار خارج شد . طراحان كرمان با الهام از طبيعت پيرامون خود ، فرهنگ و اعتقادات خود ، به خلق آثار زيبايي پرداختند . آنچه از بررسي نقوش در رابطه با گياهان و طبيعت اين منطقه بدست آمده است نشانگر اين است كه هنرمند و طراح با الهام از گل هاي موجود در دشت ، تپه ، و دره هاي اطراف كرمان ، طرحهاي خود را بوجود آوردند . اين گل ها گاه بصورت خميده ، گاه ايستاده ، زماني در حركت ، زماني در كنار هم جمع شده ، و زماني ديگر از هم جدا شده اند . طراح آنچه را كه مجسم مي كند ترسيم مي نمايد . هنرمند بافنده كرماني بيش از هر چيز از مكتب تصوف و عرفان الهام
گرفته است مثل بته جقه كه از سرو گرفته شده و طرح گلداني از زيباترين نقش هايي است كه مورد توجه متخصصان ايران و جهان بوده اند . قالي نقش گلداني مقبره شاه عباس دوم از نمونه هاي منحصر به فرد اين دسته از قاليها است .
شناسايي طرح هاي اصيل و سنتي فرش دستباف استان كرمان به همراه عكس و معرفي آنها
امروزه در كرمان انواع لچك ترنج كف ساده گلدار و بي گل ، كف ساده معمولي، خوشه انگوري ، سبزيكار ، چمني ، ستوني ، سي و سه پل ، برگ چغندري ، قاب قرآني و انواع بوته بخصوص بته
جقه ها و نقش هاي انگوري يا واگيره نظير خشتي ، لوزي ، خاتم و نقشه هاي اروپايي از قبيل :
گوبلن و گل فرنگ و نقشهاي متفرقه نظير آرم و صورت رايج است. تنوع و گونه گوني اين نقوش بسيار گسترده است و هر يك طرح و فرم و سليقه نقاش را به همراه دارد .
بدليل همين تنوع ابداعات بديع ، انواع آن را نمي توان بر شمرد . بارزترين آن طرح درختي و اسليمي است و نيز طرحهايي بنام اساطيري كه هر يك خود از اركان كار طراحي و نقشه فرش بوده اند . طرح درختي شايد به دهها نوع و شكل كشيده مي شود . ترنج دار و بدون ترنج ، يا گوشه دار يا بدون گوشه ، با مرغ و بدون مرغ ، منظره دار و بدون منظره كه همه اين اشكال و قالبها را درختي مي نامند به استثناي بته جقه ، سرام ، طرح شاه عباسي نيز كه بيشترين انواع فرش كرمان را در گذشته تشكيل مي داده ، اكنون داراي دهها سبك و فرم مختلف است .
انواع شاه عباسي گوشه ترنج ، شاه عباسي اسليمي شكسته ، اسليمي دم اژدري ، حاشيه صاف يا حاشيه شكسته ، جملگي به عنوان شاه عباسي از ديگر نقوش تفكيك مي شوند . از ديگر نقوش خوشه انگوري است كه از زمان مرحوم ديلمقاني به بعد مطرح بوده است . مثالي بارزتر نقش قاليهاي افشار است كه به افشاري معروف است اين نقش مخصوص هر خانواده از اين طايفه است.
ظاهراَ هر عروسي در اين خانواده مي بايست يك قاليچه با نقش مخصوص به خانه شوهر بياورد . نگارگاه از انواع ديگر نقوش هستند ، با نقشهاي گوناگون از قبيل گل سرخ دوره اي ، گل سرخ بي دوره كه در زمان قديم با رنگهاي متفاوت مسي ، پوست پيازي ، پوست سيري ، صورتي ، چهره اي ، گل خاري و لاكي به كار رفته اند . اين هفت رنگ به همراه سفيد درون يك گل سرخ بكار مي رفت .
انواع گلها :
طرحهاي فرش كرمان را مي توان به سه دسته كلي تقسيم كرد :
1- طرح قالي افشاري (مانند بعضي از گل سرخي ها ، سركله ها ، گل هشت ، گل سماوري ، طرح موسي خاني)
2 – طرح قالي صادراتي (مانند نقشه هاي خوشه اي قالي درشت باف وقالي هاي ريز حسن خاني)
3 – طرح قالي زيرپايي (مانند شاه عباسي ، سرام ، درختي ، قاب قرآني ، بندي ، اسليمي ، خشتي).
اما بطور كلي مي توان گفت طرحهاي فرش كرمان به شرح زير مي باشند :شاه‌عباسي ، بته‌جقه ، درختي ، ستوني ، خشتي ، هندسي ، قاب قرآني ، حسن خاني ، خوشه‌اي ، گلداني ، حاج‌خانمي ، گوبلن، سرام ، كتيبه‌اي مينياتور، گلسرخي ، باب‌آمريكا ، شكارگاه.
طرح قالی کرمان به شرح زیر است:
طرحهاي اسليمي:
از قرن نهم به بعد خطوط منحني به طرح قالي راه يافت و كم‌كم طراحان ورزيده قالي بخاطر ايجاد نوعي تحول در طراحي قالي از خطوط مستقيم منحرف شدند و از خطوط منحني در طرحها استفاده كردند. از اين زمان بود كه ترنجها و اسليمي‌هاي بسيار ساده در قالي مشاهده شده است.
طرحهاي اسليمي در زمان صفويان به نهايت كمال رسيد و در كاشي كاري و قالي بافي آنچنان
رواج يافته كه كمتر كاشي و قالي از آن دوران مي‌توان مشاهده كرد كه بدون طرحها باشد. بايد يادآوري كرد كه طرحهاي اسليمي بدون شك از پديده‌هاي طبيعت استفاده شده است . چرا كه خطوط داراي گردي بسيار ملايم و زيبايي هستند. گروهي عقيده دارند كه طرح اسليمي ساده در اصل كله فيل بوده و گردش دنباله آن را نمودار خرطوم فيل مي‌دانند. اسليمي ماري كه در واقع آن را بايد يك اسليمي خاص ناميد، از حركت مار گرفته شده است.
اسليمي انواع مختلف دارند: اسليمي ساده، اسليمي برگي، اسليمي گلدار، اسليمي دهن‌اژدري ، اسليمي توخالي ، اسليمي پيچك‌دار و اسليمي ماري .
بته و انواع آن:
ميان شالبافان و قالي بافان اين طرح بيشتر به بته كشميري معروف است و اين اواخر به سبب از ميان رفتن جقه آن را بته ترمه مي‌خوانند. در كرمان بته ها از خود نقشه بته جقه ، بته بندي و بعضي از بته ها كه سر آنها زائده اي خميده دارد از پته كرمان الهام گرفته اند و دو بته داخل هم به پته مادر و دختر معروف است . تا آنجا كه صاحبنظران گفته‌اند قديميترين طرح بته جقه به قرن نهم هجري مربوط مي‌شود
كه نمونه‌اي از آن در موزه متروپولين نيويورك نگهداري مي‌شود . بته جقه انواع بسيار دارد اما بطور كلي طرح اصلي آن سروي خم شده است.
طراحان و استادكاران داخل بته جقه را با نقشهاي مختلف اسليمي ، ختايي و بته جقه كوچكتر تزئين مي‌كنند و گه‌گاه حاشيه آن را با اسليمي‌ها و يا طرحهاي ساده از خود بته جقه مي‌آرايند .
ترنج و انواع آن :
نگين هر قالي ترنج‌دار در واقع ترنج آن است. ترنج همان نقش بيضي شكل و گرد وسط قالي است كه اغلب با طرحهاي اسليمي و گل‌بوته‌هاي گوناگون تزئين مي‌شود. طرح يك چهارم ترنج در چهار گوشه قالي را لچك مي‌گويند كه نقشه اصيل است . اگر فرش همانند باغ تصور شود، حاشيه به عنوان ديوارهاي باغ ، متن آن همان گلهاي و درختان باغ ، در مركز ترنج يعني بهترين جاي باغ ، استخر آب است كه همانند نگين درمركز بايد بدرخشد . بيشتر ترنج ها در كرمان سر ترنج دارند كه شهرهاي ديگر فاقد آن هستند .
بعضي وقتها از تكرار ترنجها در متن قالي نقشه جالبي بوجود مي‌آورند كه به ترنج‌بندي معروف است . به هر حال ترنج در وسط قالي هميشه طوري بافته مي‌شود كه برجسته و خوش رنگ تر از ديگر قسمتهاي قالي باشد.
طرح ختايي :
طرح ختايي يكي از زيباترين طرحهاي فرش است كه بعضيها معتقدند اين نقشه از چين آمده و به همين خاطر اسمش ختايي است كه شهري در چين است اما فرش بافان ايران ختايي را با (ط) خطايي مي‌نويسند و مي‌گويند طرحي است كه از خطا و اشتباه توليد شده است .
درواقع ختايي طرح مجرد بوته گلدار است و مي‌توان گفت بيش از ديگر طرحهاي قالي به طبيعت نزديك است. در اين طرح خط مستقيم بسيار كم است و ساقه درختان و گياهان با پيچ و خمهاي هماهنگ همراه شده است.
ختايي داراي گلي است كه با رنگها و نقشه‌هايي توام شده تا بطور برجسته خود را نشان دهد. برگهاي بسياري كه بر شاخه‌هاي طرح روئيده بايد در پيرامون گل اصلي قرار داشته باشد.
طرح ختايي بيشتر مواقع براي روشن و موزون كردن طرحهاي ديگر در قالي بكار مي‌رود و همچنين در كاشيكاري و تذهيب نيز از اين طرح استفاده شده است .
گل شاه عباسي :
اين روزها نمي‌توان فرشي يافت كه طرح ختايي داشته باشد اما گلهاي شاه‌عباسي نداشته باشد. قالي بافان بر اساس طرحهاي امروز هميشه گلهاي شاه‌عباسي را در متن طرحهاي ختايي بكار برده‌اند.
در واقع گلهاي شاه‌عباسي وقتي در متن ختايي مي‌آيد طرح ختايي را برجسته مي‌نمايد. معروفترين گلهاي شاه‌عباسي را گل‌گره، پيچك، برگي، گل‌برگي، اناري ، برگي ، سه گل درهم و دو گل درهم مي‌دانند كه در اين ميان طرح اناري از همه معروفتر و بين قالي بافان رايج تر است.
انواع طرح اناري بسيار است و گلها و طرحهاي زيادي تركيب مي‌شود. اين طرح به شكل مجرد و انار و گل است كه بوسيله هنرمندان دوران سلطنت شاه‌عباس كبير طرح و خلق شده و به مرور زمان تغيير و تكامل يافته و به صورت امروزي درآمده است . مي‌توان با كمي دقت در اين طرح نقش اصلي انار را باز يافت كه رنگ سرخش بيش از هر رنگ ديگر نمايان است.علت معروفيت اين گل به شاه‌عباسي بدين جهت است كه طرحهاي زيباي اين طرح تعلق به زمان شاه‌عباس صفوي دارد و بعد از اين پادشاه است كه هنر و صنعت دستي قاليبافي در ايران رواج يافته و به كمال رسيده است . گل شاه عباسي در كرمان انواع بسيار متفاوت دارد و شاه عباسي بندي ، ترنجي و لچك ترنج اصلي ترين آنها و بقيه طرحها زير مجموعه آنها مي باشند .
طرح ستوني :
اولين طرح قالي كرمان ، طرح ستوني است كه از گروه طرحهاي محرابي مي‌باشد . اين طرح از گلهاي ريز و درشت قشنگي برخوردار است. در وسط فرش يك ترنج و چهارگوشه آن لچكهايي قرار دارد كه با گل پر شده‌اند . منتها متن فرش غير از ترنج وسط ، به صورت يك رنگ و ساده بافته شده است و هيچ گل و بوته‌اي ندارد.
طرح بته‌اي يا پته‌اي :
اين طرح ميان شال بافان و قالي بافان بيشتر به بته كشميري معروف است و اين اواخر به سبب از ميان رفتن جقه آن را بته ترمه مي‌خوانند.
اين طرح زيبا و كاملاً ايراني در زمان شاهان صفوي به هند انتقال مي‌يافت، تا آنجا كه صاحبنظران گقته‌اند . قديميترين طرح بته جقه به قرن نهم هجري مربوط مي‌شود. كه نمونه‌اي از آن در موزه متروپوليتن نيويورك نگهداري مي‌شود.
در واقع بته جقه ، طرح مجدد سروي خم است كه به اين شكل طراحي شده است. سرو در ايران باستان اهميتي خاص داشته و مقدس شمرده مي‌شده است.طراحان و استادكاران داخل ، بته جقه را با نقشه‌هاي مختلف اسليمي ، ختايي و بته جقه كوچكتر تزيي
ن مي‌كنند و گه‌گاه حاشيه آن را با اسليمي‌ها و يا طرحهاي ساده ، از خود بته جقه مي‌آرايند .
طرح بته جقه شبيه به سوزن‌دوزيهاي كرمان و شال هاي ترمه است كه پايه اصلي آن را طرح معروف بته جقه تشكيل مي‌دهد ، ترنج مياني اين طرح از يك يا چند ترنج متحدالمركز تو در تو شكل گرفته كه با گلهاي ريز ، انواع برگهاي زيتون ، نيم قابها و بته جقه‌ها تزيين شده‌اند . حاشيه‌هاي اطراف هيچيك با خطوط متمايز و كاشيكار از متن جدا نيستند و مرزي مشخص كه لچكها و حواشي را از هم جدا كنند، در آن نمي‌توان يافت .
سادگي زمينه اين طرح به گيرايي و چشم نوازي ترنج مياني كمك فراواني مي‌كند . طرح لچكها ، مجموعه‌اي از گلهاي ظريف است كه به صورت طره در سرتاسر حاشيه طاق‌نمايي كه خود نيز در متن فرش ديده مي شود گسترده شده‌اند.
نقش خشتي :
اين نقش از نظر بافت و نقش پيش پا افتاده‌ترين نقشها در صنعت قاليبافي كرمان است ، كه يا به صورت لوزي است يا به شكل صاف و در مجموع مثل قالبهاي خشت‌زني است كه در داخل آن ، گل يا مرغ ، حيوان ، يا دسته‌هاي گل و برگ كشيده مي‌شود و در حاشيه بزرگ و كوچك نيز مربع ها به چشم مي‌خورد. طرحهاي خشتي بيشتر
به صورت بندي (واگيره) هستند و ندرتاً ممكن است در وسط طرح ، ترنج هم ديده شود.
گاه لاله‌هاي رنگارنگ و آهوان و غزالها در حاشيه و در متن طراحي شده است . دور تا دور لوزيها حاشيه‌اي با اسليمي ماري ترسيم شده است و در داخل آنها گلدانهاي پر از گل كه از تنوع خاصي برخوردارند، طراحي شده است .
نقش قابي يا قاب قرآني :
اين نقش در كرمان به قاب قرآن معروف است. طرح متن قالي با تقسيم‌بنديهاي منظم ، به قابها و كتيبه‌هاي چند ضلعي تقسيم شده است ، بطوري كه هر يك جداگانه و مستقل ، طراحي همسان با ديگر قابها و گاه متفاوت با آنها را در بر مي‌گيرد.
طرح قاب قرآني در گذشته با رجشمار بالا و بيشتر به رنگ لاكي سير در شهر راور بافته مي شد و حاشيه آن شبيه جلد قرآن بوده است . امروزه فقط در روستاي اختيار آباد در 35 كيلومتري شهر كرمان با رجشمار پائين بافته مي شود . به همين دليل نام تجاري آن را طرح ستوني اختيار آبادي مي نامند .
اين طرح بر خلاف طرح خشتي است . يعني يك قاب كوچك و يك قاب بزرگ دارد، شايد چهار گونه قاب در داخل يك قالي كار شده باشد . كه عموماً چهار گوش يا مربع و يا مستطيل است و حاشيه آن به رنگ قاب قرآن و جلد قرآن شبيه است . متن طرح از اسليمي‌ها و ختايي‌هاي شكسته به صورت زيبا پر شده است . اين طرح بوسيله غير ايرانيها
در كرمان سفارش و به قلم حسن خان هنرمند كرماني طراحي شده و بنام قاب قرآن ثبت شده است . اين طرح بنام عطيه كه فردي خارجي و سفارش دهنده طرح هست معروف است .
نقش درختي :
منشاء اصلي اين طرح در راور كرمان است. بدليل بضاعت اندك زمينهاي كويري و بخل آسمان ، روياي مراتع سبز و باغهاي روحبخش و آب را، خشكانده و آنان سعي مي‌كنند آنچه را كه در ذهنشان آرزو داشتند ، در تار و پود فرش زنده كنند.
اين قاليها مشحون از برگها ، گلها، درختان سبز سرو، حيوانات و آبگيرهايي است كه خنكاي جنگلهاي سايه‌دار و انبوه را در ذهن بيننده تداعي مي‌كند.
وجود مجموعه گلها ، گياهان ، بوته‌ها و درختچه‌ها بصورتي يكسان و گاه متفاوت و جدا از هم با آرايشي زيبا اين طرح را در بر مي گيرد .
نقش درختي بر حسب عناصر مورد استفاده در آن ، به نقشهاي جانوري يا حيواندار ، سبزيكار ، گلداني ، سراسري و لچك ترنج ، قابل تقسيم است . كه در زير به توضيح طرح درختي حيواندار و سبزيكار مي‌پردازيم.اين نوع طرحها كه از تنوع رنگ زيادي برخوردار است بيشتر طبيعت و فضاهاي سبز، جنگل و حيوانات را در بر دارند و معمولاً به صورت يكسره مي‌باشند.
نقش درختي حيواندار :
زمينه اين طرح در ذهن بيننده ، بيشه‌زاري را تداعي مي‌كند كه در جاي جاي آن حيوانات مختلفي ، اهلي و وحشي در لابلاي درختان و علفها به گردش و جست و خيز و استراحت مشغولند و پرندگان در بالاي شاخسار درختان، به نظاره آنان كمر بسته‌اند .
اين طرح داراي حاشيه‌اي پهن مي‌باشد كه اكثراً ، نقوش متن فرش با تغييراتي در ابعاد كوچكتر در آن وجود دارد. طرح قالي بر خلاف ديگر طرحها، عاري از هرگونه قرينه‌‌سازي است، ليكن تقسيم‌بندي حيوانات و بوته‌ها و درختچه‌ها در متن به نحوي است كه در نهايت ، هماهنگي و تعادل در تمام جوانب آن به چشم مي‌خورد.
نقش درختي سبزيكار:
اين طرح سرشار از گلهاي طبيعي خاصه نسترن ، برگهايي است كه گاه با حاشيه و گاه بدون حاشيه بافته مي‌شود و از كثرت گل و گياه و زمينه سبز رنگ ، به سبزيكار معروف است .
در برخي از طرحهاي سبزيكار، حاشيه فرش معروف به حاشيه سرخود ، شكسته يا درباري است كه با پهناي نسبتاً زياد ، اغلب با شاخه پيچهاي مزين به برگ زيتون از متن جدا مي‌شود . در نوعي از سبزيكار كه به آب‌نما مشهور است ، ترنج مياني اغلب از آب‌نمايي مشهور از گلهاي رنگارنگ تشكيل شده است.
طرح چمني :
اين نقش ابتكاري و مربوط به گذشته است. خط صاف ندارد، از آن گوشه قالي يك خط صاف يا هست و يا نيست و همه آن با گل پر شده است . در حالي كه حاشيه دارد، ولي خط ندارد. مثلاً در نگاه اول مي‌بينيم كه حاشيه و
گوشه ترنج دارد، اما دقيق‌تر كه مي‌شويم در مي‌يابيم كه خط‌كشي ندارد و همه‌اش تركيبي از گل است.
نقش شاه‌عباسي :
اين نقش به سلسله طرحهايي اطلاق مي‌شود كه بيشتر عوامل شكل‌گيري آنها را نقشهاي زمان سلطنت شاه‌عباس صفوي تشكيل مي‌دهد. اين عناصر عبارتند از گلهاي چند پر ساده و مركب معروف به شاه‌عباسي و خطوط كمان پيچان ، اسليمي‌ها و نگاره‌هايي به شكل ابرهاي چيني كه براي تزيين متن بكار مي‌روند . در ميان گلهاي شاه‌عباسي ، طرح گل‌اناري از همه معروف تر و در بين قالي بافان رايج تر است . اين طرح به شكل گل و انار است كه بوسيله هنرمندان دوران سلطنت شاه‌عباس صفوي خلق شده و به مرور زمان تغيير و تكامل يافته و به صورت امروزي درآمده است. با كمي دقت مي‌توان در اين طرح نقش اصلي انار را بازيافت كه رنگ سرخش بيش از هر رنگ ديگر نمايان است.
طرح شاه‌عباسي به انواع
افشان ، لچك ترنج ، جانوري ، شاه‌عباسي طره‌دار يا سلسله بوته‌دار، لچك ترنج كف ساده قابل تقسيم است.
نقش شاه‌عباسي افشان:
زمينه اينگونه فرشها مشحون از برگها و گلهاي اسليمي و ختايي و خطوط مدور وكماني است كه هر يك بر ديگري سوارند ، به شكلي كه باغي پر از گلهاي رنگارنگ را تداعي مي‌كند . اين باغ پر از گل بوسيله حواشي باريك و حواشي پهن‌تر احاطه شده كه خود گلهاي سرخ ، برگها و نقوش هندسي را در بردارند.در اين مجموعه ، زمينه و حواشي با هماهنگي كامل طرحي دلپذير را ارائه مي دهند كه چشم‌نواز و دلپذير است.نقشه شاه‌عباسي افشان ، فاقد ترنج مياني و لچكهاي چهار گوشه است و بر خلاف افشان تكراري ، طرح رديفهاي پائيني در رديفهاي بالايي تكرار
نمي‌شود و تنها از نيمه قالي به بعد است كه نقوش آن قرينه و تكرار مي‌شود.
