بخشی از مقاله
فرش کرمان
پيشگفتار
قالي كرمان اين گستره سراسر رنگ ، كتابي است گسترده در برابر ديدگان همه كه اگر سر سوزن ذوقي در ايشان باشد هر سطرش خود داستاني است به درازاي هزار و يك شب ، و پر رمز و راز است چون معماي هستي .
اين گستره زيبا كه همگان شيفته آنند ،گنجي است گرانبها كه در گذر زمان فراز و نشيب ها، فراز و فرودها برخود ديده و اكنون در دست ماست . آنچه در پي مي آيد نگاهي است به تاريخ و طرحها و نقوش فرش دستباف استان كرمان .
چكيده
استان كرمان كه در جنوب ايران واقع و در حاشيه كوير قرار گرفته است ، از زمانهاي گذشته از مراكز خيلي مهم فرشبافي محسوب مي شده است . قبل از فرشبافي مردم كرمان به كار شالبافي مي پرداختند و طرحهاي قديم فرش كرمان كه در اوايل قرن ميلادي بافته شده از طرحهاي شال كرمان اقتباس شده بود . اما بتدريج در طرحهاي فرش كرمان تنوع بوجود آمد و طراحان معروف همچون حسن خان ، احمد خان ، زمان خان و ... كارهاي زيبايي بوجود آوردند كه كرمان را از ساير مناطق بافت متمايز ساخت و كم كم طرحهاي باب بازار خارج از كشور رايج شد و طرحهاي گل فرنگ ، گلداني ، ظل السطان ، تصويري و ... بوجود آمد . اين طرحها مورد پسند بازار خارج شد .
طراحان كرمان با الهام از طبيعت پيرامون خود ، فرهنگ و اعتقادات خود ، به خلق آثار زيبايي پرداختند .
آنچه از بررسي نقوش در رابطه با گياهان و طبيعت اين منطقه بدست آمده است نشانگر اين است كه هنرمند و طراح با الهام از گل هاي موجود در دشت ، تپه ، و دره هاي اطراف كرمان ، طرحهاي خود را بوجود آوردند . اين گل ها گاه بصورت خميده ، گاه ايستاده ، زماني در حركت ، زماني در كنار هم جمع شده ، و زماني ديگر از هم جدا شده اند
. طراح آنچه را كه مجسم مي كند ترسيم مي نمايد . هنرمند بافنده كرماني بيش از هر چيز از مكتب تصوف و عرفان الهام گرفته است مثل بته جقه كه از سرو گرفته شده و طرح گلداني از زيباترين نقش هايي است كه مورد توجه متخصصان ايران و جهان بوده اند . قالي نقش گلداني مقبره شاه عباس دوم از نمونه هاي منحصر به فرد اين دسته از قاليها است .
در اين تحقيق سعي شده به بررسي و شناسايي طرحهاي سنتي و قديمي فرش دستباف كرمان پرداخته شود كه شامل كليات موضوع ، اهداف تحقيق ، تاريخچه فرش در ايران و كرمان ، تاريخچه طراحي ، طرحها و نقوش سنتي فرش دستباف ، طراحان فرش كرمان از گذشته تاكنون ، به همراه عكس هاي گرفته شده از مراكز بافت (شهرهاي راور ، شهربابك ، كرمان ، شهداد ، رفسنجان ، سيرجان ، گلباف ) و عكس هاي گرفته شده از سايت اينترنتي موزه فرش ايران ، طبقه بندي فرشها از نظر نقش و گل ، نتيجه گيري و پيشنهادات ، و در نهايت تهيه بانك اطلاعات بر رويCD پرداخته شود
عنوان تحقيق
شناسايي طرحها و نقوش سنتي فرش دستباف كرمان و ايجاد و راه اندازي بانك اطلاعات فرش دستباف
اهداف تحقيق
1 - هدف اصلي از انجام تحقيق شناسايي نقوش سنتي فرش دستباف كرمان و احياء آنها مي باشد .
2 – ايجاد و راه اندازي بانك اطلاعاتي فرش دستباف است كه در برگيرنده كليه اطلاعات مربوط به فرش ، نقوش فرش ، طراحان فرش ، از گذشته تا كنون بصورت CD مي باشد .
اهميت و ضرورت
امروزه فرش دستباف كرمان بدلايل متعدد منجمله پايين بودن كيفيت ، عدم استفاده از رنگهاي طبيعي ، عدم نوآوري در طرحهاي متناسب با سليقه بازار ، عدم وجود مواد اوليه مرغوب ، مهاجرت روستائيان به شهرها و نپرداختن به اين حرفه ، از دست دادن طراحان قديمي و عدم توجه به طراحان فعلي اين هنر و دلايل ديگر با مشكل روبرو شده و بازار خود را از دست داده است
. اما كشورهاي ديگر مثل چين ، هند ، پاكستان و نپال توانسته اند با كپي برداري از همين طرحهاي اصيل كرمان در بازار جهاني جاي خود را باز كنند . همچنين عدم توجه به طرحهاي قديمي و سنتي كه برخي از آنها داراي قدمت بالايي بيش از يك قرن مي باشند ، باعث ركود فرش دستباف در سالهاي اخير شده است .
يكي از راههايي كه استان كرمان بتواند اعتبار گذشته خود را در زمينه فرش دستباف بدست آورد ، توجه به طرحها و نقوش قديمي فرش دستباف مي‌باشد كه در حال حاضر يا بدست فراموشي سپرده شده و يا در حال نابودي مي باشند . به همين جهت بررسي و شناسايي طرحهاي فرش دستباف استان كرمان اهميت و ضرورت تحقيق را مي‌رساند .
واژه‌ها
فرش دستباف : هنر و صنعتي كه بافنده با الهام از طبيعت اطراف خود و با دست آن را مي‌بافد.
طرح و نقشه : منظور از طرح همان اشكال و نگاره‌هايي است كه طراحان با الهام از طبيعت مي‌كشند. اجزاء تشكيل دهنده هر طرح قالي عبارتند از نقش زمينه و حاشيه طراحي در كرمان در بعضي از نقوش مانند نقشه هاي يكسره ، بندي ، درختي منحصر مي شوند به طراحي متن و حاشيه كه حاشيه به حاشيه هاي كوچكتر در كناره ها محصور مي شود و در طرحهاي ترنجدار به اين ملزومات متن و حاشيه لچك و ترنج اضافه مي گردد .
همانند نقوش شاه عباسي ، فرشهاي افشاري
تاريخچه فرش كرمان
صنعت قاليبافي در كرمان سابقه طولاني دارد، چنين به نظر مي‌رسد كه اين هنر قبل از دوران صفويه در اين شهر وجود داشته است و در زمان صفويه كه اوج كليه هنرها در ايران است ، فرش هم همانند ديگر هنرها در اين دوره بيشتر شكوفا شده است . هنر اسلامي بر طرحها و نقوش آن تأثير بسزايي گذارده است ، چنانچه در تاريخ (عالم آراي عباسي) كه توسط منشي شاه‌عباس به رشته تحرير درآمده ، به قالي كرمان اشاره شده است.
در زمان اكبرشاه كه معاصر شاه‌عباس بود قاليهايي از كرمان به هندوستان حمل مي‌گرديد بديهي است نبايد تصور كرد اين صنعت در كرمان از بين رفته است و متوقف گرديده است.
قديمي‌‌ترين نوع قالي كرمان ، قالي راور است كه مي‌توان تاريخ بافت آنها را (1866 ميلادي يا 1286 هجري) گفت. شهرتي كه قالي كرمان در سراسر دنيا از آن برخوردار است بيش از هر چيز مربوط به درهم آميختن موفقيت آميز رنگ و طرح آن است.طراحي و نقشه‌كشي قالي كرمان قدمت ديرينه دارد و به جز نامي كه از چند تن از نقاشان دهه اخير منطقه كرمان ، بر جاي مانده ،
تاريخچه درستي درباره چگونگي رونق قاليبافي ، طراحي نقشه‌هاي قالي و چگونگي نام نهادن بر طرحهاي منطقه كرمان در دست نيست.همين بس كه از ديرباز قاليبافي در كرمان رايج بوده و پس از صنعت شال و ترمه به اوج خود رسيده است و زبانزد خاص و عام گرديده است . زماني فرش ايران را بنام فرش كرمان مي‌شناختند.
فرشهاي نفيس و قديمي كرمان ، هم‌اكنون زينت‌بخش موزه‌هاي معتبر جهان و ايران مي‌باشد . البته در مورد طرح بسيار بايد گفت مثلا موسي خاني افشاري كه در سيرجان بافته مي شود با موسي خاني كه در بافت و رابر بافته مي شود از نظر طرح ورنگ آميزي با هم تفاوت دارند و در هر منطقه با يك نام مخصوص به محل بافت نام گذاري شده اند. مثلا گل كاغذي منطقه بافت با كمي تغيير در رابر و جيرفت به گل اسفندقه معروف است . يا طرح درختي زرند ، كه صادراتي است و قالي ريز بافت مي باشد ، با درختي منطقه فيض آباد راور فرق مي كند .قبل از پيدايش نقشه، فرش ها با نقشه و طرحهايي كه بافندگان در ذهن داشتند و سينه به سينه از نياكان خود فرا گرفته بودند ، بافته مي‌شد.
سير تحول و پيشينه تاريخي نقش قالي هاي كرمان
تطور وتكامل نقش قاليهاي كرمان ، شامل چندين دوره تاريخي و متمايز است :
دوره نخست يا عصر ترمه همزمان با زمان شالبافي
دوران انتقال ترمه دوزي به قاليبافي ، از حدود سالهاي 1330-1315 هجري قمري را در بر مي گيرد كاربرد نگاره بته جقه اي و نيز نقش سرو كه به نظر بسياري منشأ اصلي نگاره بته اي است، از جمله نقوش متمايز اين دوره است . اين شيوه تا جنگ بين المللي اول ادامه يافت .
روند تكاملي عصر ترمه و ادامه منطقي آن در حدود سالهاي 1328 تا 1339 هجري قمري، عصر بهارستان را پديد مي آورد . طرحهاي اين دوره به ارائه باغ و بوستان و گل و گياه استوار است . نقش هاي درختي گل و بلبل ، درختي پرنده اي يا بهارستان ، نقش انسان ، نقش سبزيكار ، از جمله نقوش رايج اين دوره است . به بيان ديگر پايه كاربر طرح باغ و بوستان و شاخ و برگ و گل و گياه با رنگهايي به همان ظرافت و شادابي و باغها و گلزارهاي بهاري با پرندگان بيشمار استوار است
از صفات ويژه عصر ترمه و بهارستان برخورداري از شيوه سايه روشن در رنگ آميزي برگها ، بصورت سبز روشن و تيره و كاربرد دو مايه در يك نگاره گل مثل قرمز سير و روشن ، گلهاي آبي رنگ از تيره تا روشن بدون شكل بندي و تعيين مرز ، و رها نكردن طرح بدون هيچ گوشه خالي است .
عصر بازگشت
با پايان يافتن جنگ جهاني اول و تغيير سليقه بازار در آمريكا تغيير اساسي در طرحهاي كرمان بوجود آمد و نقش و نگاره هاي صوفي مورد تقليد هنرمندان كرمان قرار گرفت در اين دوره كه از آن به عنوان عصر بازگشت ياد مي كنيم ، نقشه هاي اسليمي وگلهاي شاه عباسي از نقش هاي قاب قرآني و لچكهاي انبوه رايج شد .
شروع بحران اقتصادي در آمريكا در سال 1928 ميلادي مطابق با 1306 شمسي ، بر چيره شدن شركتهاي آمريكايي ، توقف سفارشات را به همراه داشت و براي مردمي كه به تمامي از فرش و صنايع وابسته آن ارتزاق مي كردند ، زندگي را دشوار كرد . با استقبال نقش هاي ريزتر و فشرده تر با متني انبوه و پر نقش و نگار ، زمينه برگشت طراحان كرماني به عصر بهارستان پديد آمد و نقش سبزيكار بيش از پيش معمول شد .
عصر گوبلن ، طرحهاي كرماني را به همراه داشت و چيره دستي در كار رنگ آميزي نيز نتوانست هويت از دست رفته قالي كرمان را باز گرداند و دامنه اين مسخ هنري را ، محدودتر كند.، رواج دهه طرح گل فرنگي و برگ فرنگي صرف نظر از نداشتن اصالت ، پيوستگي و تداوم منطقي نقش قالي كرمان را نداشت .
حاشيه شكسته و درهم به شيوه اروپائي و قاليهاي دست باف ، باب روز شد و براي نخستين بار نقش و نگار حاشيه كه از عصر پازيريك همواره شرط وجودي قالي ايران بوده ، از ميان برداشته شد و نقش و نگار حاشيه به لچك ها پيوسته و نقش حاشيه و متن قالي نيز يكي شده و يكساني و يكنواختي كسالت آوري بر قالي كرمان چيره شد .
سرماژيف كه ابداع نقش معروف قاب قرآني ، الهام گرفته از جلد قرآن را به وي نسبت مي دهند ، كار طراحي بسياري از قالي هاي كرمان را برعهده گرفت .
شناسايي طرح هاي اصيل و سنتي فرش دستباف استان كرمان
امروزه در كرمان انواع لچك ترنج كف ساده گلدار و بي گل ، كف ساده معمولي، خوشه انگوري ، سبزيكار ، چمني ، ستوني ، سي و سه پل ، برگ چغندري ، قاب قرآني و انواع بوته بخصوص بته جقه ها و نقش هاي انگوري يا واگيره نظير خشتي ، لوزي ، خاتم و نقشه هاي اروپايي از قبيل :
گوبلن و گل فرنگ و نقشهاي متفرقه نظير آرم و صورت رايج است. تنوع و گونه گوني اين نقوش بسيار گسترده است و هر يك طرح و فرم و سليقه نقاش را به همراه دارد .
بدليل همين تنوع ابداعات بديع ، انواع آن را نمي توان بر شمرد . بارزترين آن طرح درختي و اسليمي است و نيز طرحهايي بنام اساطيري كه هر يك خود از اركان كار طراحي و نقشه فرش بوده اند . طرح درختي شايد به دهها نوع و شكل كشيده مي شود . ترنج دار و بدون ترنج ، يا گوشه دار يا بدون گوشه ، با مرغ و بدون مرغ ، منظره دار و بدون منظره كه همه اين اشكال و قالبها را درختي مي نامند به استثناي بته جقه ، سرام ، طرح شاه عباسي نيز كه بيشترين انواع فرش كرمان را در گذشته تشكيل مي داده ، اكنون داراي دهها سبك و فرم مختلف است .
انواع شاه عباسي گوشه ترنج ، شاه عباسي اسليمي شكسته ، اسليمي دم اژدري ، حاشيه صاف يا حاشيه شكسته ، جملگي به عنوان شاه عباسي از ديگر نقوش تفكيك مي شوند . از ديگر نقوش خوشه انگوري است كه از زمان مرحوم ديلمقاني به بعد مطرح بوده است . مثالي بارزتر نقش قاليهاي افشار است كه به افشاري معروف است اين نقش مخصوص هر خانواده از اين طايفه است.
ظاهراَ هر عروسي در اين خانواده مي بايست يك قاليچه با نقش مخصوص به خانه شوهر بياورد . نگارگاه از انواع ديگر نقوش هستند ، با نقشهاي گوناگون از قبيل گل سرخ دوره اي ، گل سرخ بي دوره كه در زمان قديم با رنگهاي متفاوت مسي ، پوست پيازي ، پوست سيري ، صورتي ، چهره اي ، گل خاري و لاكي به كار رفته اند . اين هفت رنگ به همراه سفيد درون يك گل سرخ بكار مي رفت .
انواع گلها :
ميخك ، رز ، لاله عباسي ، مخصوصا گل نسترن به صورت تك درخت چه در قاليچه يا قالي با همان ملايمت و صفايي كه در طبيعت دارد ، و يا نخ چين ( نقطه چين ) آن سفيد است نيز در قالي كرمان جلوه گر مي شود .
اما درختها حتي داربست انگور و رز پياده كه روي زمين خوابيده ، سرو ، كاج ، درخت بلوط، بيد مجنون و حتي درخت عناب ، گلابي و سيب نيز در نقش قالي كرمان جايگاه ويژه اي دارند از انواع ديگر نقوش طرح خشتي از نظر بافت و نقش ، پيش پا افتاده ترين نقش ها در صنعت قاليبافي كرمان است .نقش خشتي يا بصورت لوزي است يا به شكل صاف ، در مجموع مثل قالبهاي خشت زني است كه داخل آن گل مي كشند .
قالبهاي قابي بر خلاف آنهاست . يعني يك قاب كوچك و يك قاب بزرگ دارد شايد چهارگونه قاب در داخل يك قالي كار شده باشد كه عموما چهار گوش و يا مربع مستطيل اند .
قاليهاي ديگري بنام پنج ترنج و پنج رنگ نيز در كرمان معروف بوده است . كه البته قالي پنج رنگ در واقع همان هفت رنگ است . در اين قاليها رنگ چهره اي كه به آن صورتي مي گويند و گل خاري وجود ندارد ، رنگ لاكي يا همان قرمز ، سبز كمرنگ و پر رنگ را نيز فاقد است نقش در كرمان ابتكاري است و اقسام گوناگوني دارد . مثلا در نقش حصاري نقشها ، حاشيه و خط كشي دور قالي مانند حصاري است خط كشي شده ،
اما نقش چمني بر عكس اين است يعني خط صاف ندارد ، از آن گوشه قالي يك خط صاف هست يا نيست ، و همه آن با گل پر شده مثلا در نگاه اول مي بينيد حاشيه و گوشه ترنج دارد اما دقيق تر كه مي شويد در مي يابيد كه خط كشي ندارد و همه اش تركيبي از گل است .
يكي از دلايل شهرت قالي پر آوازه كرمان كثرت نقش ها و طرحهاي جالب آن واستفاده از مجموعه متنوع رنگهايي است كه با يكديگر در تعامل كامل هستند طراح كرماني هيچگاه خود را محدود در چند رنگ و نقش نكرده است . او هميشه سنت شكن بوده و با هر انگشت ماهر و تواناي خود همواره تحصيلات نامحدود انساني را به درون فرش كشانيده است .
آن زمان كه احساس نمود حاشيه و قاب بر متن فرش متناسب نيست ، حاشيه را با زمينه يكي كرد و گاه متن را از گلها و نگاره ها و آذينه ها براي ساخت و ترنج را در ميان زمينه اي ساده جاي داد و طرح قاليهاي كف ساده را انداخت .
