بخشی از مقاله
تاریخچه فرش زنجان
تاریخچه فرش‌بافي در زنجان
فرش، گليم و جاجيم زنجان از معروفيت خاصي برخوردارند. (فرش زنجان زيبائي خانه‌ها را تكميل ميكند) فرش‌بافي در زنجان يكي از صنايع با قدمت زياد است كه نقش قابل توجهي در صادرات فرش ايران ايفا ميكند.قدمت فرش بافی را می توان از اوایل بنای این شهر نام برد یعنی از زمان پادشاهی اردشیربابکان. فرشهاي صادراتي زنجان از بهترين جلوه‌هاي فرهنگي اين استان هستند
، بطوريكه فرشبافان اين خطه هنر و مهارت خود را در راستاي تكامل هنر سرزمينشان قرار داده‌اند و از آن بعنوان منبع درآمد نيز استفاده مي‌كنند. در سال بيش از 60000 تخته فرش در سراسر استان بافته مي‌شود كه عمده آنها مربوط به اتحاديه بافندگان فرش دستي و شركتهاي مختلف است. طرحهائي كه در فرش زنجان استفاده مي‌شود عبارتند از: ريزماهي، ماهي درهم، نقشه قلتوق، بيجار و افشار.
رودنکو در کتاب فرشهای ایرانی می نویسد: "فرش ایران از لحاظ ظرافت،کیفیت،زیبایی در دنیا بی
نظیر است ومهم ترین جزءاین مجموعه فشهای دستباف ترکی است..." سپس او اضافه می کند: درپی کشف یکی از قدیمی ترین قالی های ایرانی در زنجان:"تاريخ اين قالی از روی شکل اسب سواران معلوم می شود. طرز نشان دادن اسبهای جنگی که به جای زين قالی بر پشت آنها گسترانده اند و پارچه روی سينه اسب از مشخصات آشوريها می باشد اما در روی فرش پازيريک ريزه کاريهای مختلف و طرز گره زدن دم اسبها ، در نقوش برجسته تخت جمشيد نيز ديده می شود."در زمان تسلط مغولها (قرن سيزدهم و چهاردهم ميلادي) قالی بافی به سطح بسيار رفيعی از زيبايی وتکنيک رسيد. شکوفايی اين صنعت شايد با حکومت غازان خان (1307-1295 ميلادي) مصادف بود.اما اوج قالی کلاسيک ايرانی را که از آن با رنسانس قالی ايران ياد می شود زمان سلاطين صفوی (1722-1499 ميلادي) به ويژه زمان حاکميت شاه طهماسب اول (1587-1524 ميلادي) و شاه عباس کبير(1629-1587 ميلادي) ثبت کرده اند. از اين دوران حدود 3000 تخته فرش به يادگار مانده که درموزه های بزرگ دنيا و يا در مجموعه های شخصی نگهداری می
شوند.در اين دوران در کنار قصرهای پادشاهان کارگاههای قالی بافی بناشد و مراکز گوناگون که قبلا در تبريز ، اصفهان ، کاشان، زنجان ، مشهد ، کرمان ، جوشقان ، يزد ، استرآباد ، هرات و ايالات شمالی نظير شيروان ، قره باغ و گيلان وجود داشتند توسعه و رونق بيشتری گرفتند.در همان زمان ، نقاشان و نگارگران بلندپايه طرحهای خلاصه شده و ترکيبی ترنج در وسط قالی و لچکها را در آن وارد کردند. يعنی همان طرحی که قبلا به زيباترين وضعی در قرن پانزدهم روی جلد کتابهای ارزشمند به کار می رفت.
با اشغال کشور بوسيله افغانها (1722-1721 ميلادي) اين صنعت و هنر رو به انحطاط گذاشت.
در قرن نوزدهم قاليهای ايرانی ، بويژه فرشهای نفيس ناحيه تبريز و زنجان به اروپا راه يافتند. از سوی کشورهای اروپايی نمايندگانی به تمام کشورهای مشرق زمين گسيل شدند و با رقابت بسيار فشرده کليه فرشهای کهنه و عتيقه را گردآوری کرده به قسطنطنيه که هنوز هم مهمترين بازار قالی مشرق زمين بود فرستادند.با به پايان رسيدن منابع فرشهای کهنه ، شرکتهای انگليسی (زيگلر 1883 م) آمريکايی و آلمانی به طور نامحدود اقدام به تاسيس کارگاههايی در زنجان، تبريز ، سلطان آباد(اراک) ، کرمان کردند. اين روال تا جنگ جهانی اول که توليد قالی به طور قابل توجهی افزايش يافته بود ادامه داشت.
فرش افشار زنجان وارد بازارهای بین المللی می شود
متأسفانه فرش افشار زنجان به نام ساير استانهاي كشور وارد بازار هاي جهاني مي شود لذا متوليان امر در استان بايد با برنامه‌ريزي مدون، فرش افشار را به نام زنجان و با مارك مشخص صادر نمايند چرا كه در برخي از كشورهاي اروپايي، زنجان را با فرش افشار مي‌شناسند لذا همگي بايد تلاش كنيم اين امر در تمام دنيا نيز جا بيفتد. @@
ایسنا: معاون مركز ملي فرش ايران گفت: متأسفانه فرش افشار زنجان به نام ساير استانهاي كشور وارد بازار هاي جهاني مي شود لذا متوليان امر در استان بايد با برنامه‌ريزي مدون، فرش افشار را به نام زنجان و با مارك مشخص صادر نمايند چرا كه در برخي از كشورهاي اروپايي، زنجان را با فرش افشار مي‌شناسند لذا همگي بايد تلاش كنيم اين امر در تمام دنيا نيز جا بيفتد.
محمدرضا عابد در مراسم افتتاحيه اين جشنواره به اهميت فرش ايراني در ميان ساير فرشها اشاره و تصريح كرد: فرش ايران مظهر زيبايي و نماد هنرمندي ايرانيان مي باشد به گونه‌اي كه ديرينگي فرهنگ و تمدن اين ديار را به اثبات رسانده است.
وي به برگزاري جشنواره فرش دستباف در زنجان اشاره و ادامه داد: با برگزاري چنين جشنواره‌هايي در صدديم بهترينهاي هر استان را مشخص و در بزرگترين جشنواره فرش كه در شهريور ماه سال جاري در تهران برگزار خواهد شد، گردهم آوريم.
عابد، فرش افشار زنجان را يكي از پر طرفدارترين فرشهاي ايران ارزيابي كرد و اظهار داشت: فرش افشار زنجان به دليل زيبايي طرح و رنگ در كشورهاي اروپايي بسيار مورد استقبال قرار گرفته است.
وي خاطرنشان ساخت: در نظر داريم در راستاي شناساندن فرش ايراني به جهانيان، تمامي فرشهاي دستباف شناسنامه‌دار شود تا ازهرگونه تخلف از سوي ساير كشورها جلوگيري نماييم.
اين مقام مسئول به رقباي فرش ايراني اشاره و تصريح كرد: كشورهاي چين، هند و پاكستان رقباي اصلي فرش ايران به شمار مي‌آيند در حالي كه از طرح، نقشه و رنگ ايراني در كارهاي خود بسيار استفاده مي‌نمايند لذا براي جلوگيري از اين امر و شناساندن فرش ايران بايد تبليغات گسترده‌اي صورت پذيرد.
وي افزود: بايد در كنار سليقه‌هاي سنتي و اصالت هنر ايرانيان از طرح، سليقه و رنگهاي مدرن كه بيشتر كشورهاي اروپايي و آمريكايي خواستار آن هستند، بهره بگيريم.
عابد اظهار داشت: بانكها آماده ارائه تسهيلات به هنرمندان اين صنعت مي‌باشند و در راستاي سياستهاي حمايتي، بيمه درمان نيز علاوه بر بيمه بازنشستگي، از كار افتادگي و فوت به آنها تعلق خواهد گرفت.
در ادامه مراسم افتتاحيه، رئيس سازمان بازرگاني استان نيز به فرش افشار زنجان اشاره و اظهار داشت: در حال حاضر در اغلب كشورهاي جهان، فرش افشار زنجان مورد استقبال قرار مي‌گيرد كه در صدديم با حمايت بخش خصوصي و مسئولان استان فرش افشار را به نام خود استان صادر نماييم.
رسول منصوري يادآور شد: فرش دستباف تنها يك كالاي كاربردي و مصرفي به شمار نمي آيد بلكه بافته‌اي است كه داراي جنبه‌هاي گوناگون هنري، فرهنگي، اجتماعي مي‌باشد.
اين مقام مسئول گفت: در تلاشيم تا اين حرفه را جزو رشته‌هاي دانشگاهي در مقطع كارشناسي و كارشناسي‌ارشد در آوريم.
بافت انواع قالى و قاليچه در مناطق مختلف استان رواج دارد ولى بيش ترين ميزان توليد در منطقه زنجان، ابهر و قيدار ديده مى شود.
قالي هرمنطقه ايران با توجه به شرايط جغرافيايي؛اقليمي و فرهنگي ويژه محل؛با منطقه ديگر تفاوت ميكند. هم چنان كه قرارگرفتن انسان درعوامل زيستي خاص مثل آب وهوا؛ فرهنگ و…… روحيه اورا مي‌سازد؛بردستاوردهاي انساني هم مؤثرمي‌افتد. اين ترتيب؛ آشنايي بااين دستاوردهابايدمتكي برشناخت شرايط زندگي وروحيه سازندگان و صنعتگران باشد. به عبارت ديگر دستاوردي صنعتي سنتي چون قالي بازده‌هاي مستقيم روحيه سازنده‌اش را با خود دارد: بدينسان با توجه به ظاهر يك قالي و با اندكي تأمل مي‌توان اولين گام را براي شناخت يك فرش برداشت: مثال: فرش سخت و استخواني است؛ درشت باف و پرگوشت است؛ رنگهاي تند و تيره در آن
بكار رفته؛نقشه‌اش از خطوط هندسي تشكيل شده است؛ ولي اين فرش باتوجه به‌آنچه گفتيم دستكارمردمي است كه در طبيعتي سخت و كوهستاني زندگي مي‌كنند؛ پرگوشتي ودرشت بافي آن به‌اين دليل است كه بافنده مي‌خواهدازآن بعنوان يك زيراندازگرم كننده استفاده كند؛ كاربرد درخطوط هندسي هم درطرح آن دلالت بر محيط كوهستاني زندگي سازندگان آن ميكند؛ حالا بايد ديد در كداميك از مناطق كوهستاني ايران بافتن فرش‌رايج است……. محل‌بافت فرش رابسادگي مي‌توان تعيين كردبشرط آنكه‌عوامل مؤثردر ساخت آنرا بيشتر از اينها بشناسيم.
فارغ از شرايط ويژه مناطق جغرافيائي؛ قالي شهرستانها با مراكز استانها؛و مراكز استانها؛ با يكديگر گاهي اوقات مشابه هستند و در پاره‌اي اوقات؛ كاملا با يكديگر فرق مي‌كنند چرا كه وضعيت فرهنگي آنها با هم متفاوت است؛تفاوتهاي كلي از نوع بافت و نقشه و نخ تار و نوع پشم خامه معلوم مي‌شود؛ اما اگر يك نقشه با يك رنگ‌آميزي را به 4 كارگر در 4 نقطه مختلف برابر بافت بدهيم باز هم تشخيص كار براي خبره‌ها مشكل نيست؛ دست كارگر كه جنسيت فرش را مشخص ميكند صفت مميزه اينهاست. گرداندن نخ‌هاي زير پشم يا پشم زير نخ؛قانون گره‌ها و خلاصه پشت باف قالي درهرجا بستگي به دست كارگردارد. حتي اگر يك قالي رادو استادكار مختلف ببافند بدليل عدم توازن و هماهنگي نيروي دست‌ها موقع گره زدن خبره آن را مي‌شناسد و مي‌گويد فرش دو دست است و اين نقصي است. بطور كلي فرش مرغوب حادز اين 4 اصل است.
تاریخجه و ویژگی های فرش ابهر
قاليباف اين شهرستان استثنائا در تهيه وكاربرد نقشه تعصبي ندارد يعني نقشه‌هاي زيبا مطابق سليقه‌اش را از هر نقطه‌اي مي‌گيرد و پس از تلفيق آن با روحيه خويش؛ بكارش مي‌برد؛ نقشه‌هائي را كه درزنجان با الهام از نقشه‌هاي ساير مناطق تهيه مي‌شود اغلب به شكل اصلي بسيار نزديك است. براي همين هم درفرش ابهر نقشه فرش زنجان يا نقشه فرش تبريز در قالي فروشي‌ها كم نيست اين حالت درفرشهاي نقاط ديگر كمتربه چشم مي‌خورد. رنگ درقالي ابهرهماهنگ و متقارن است؛كمتر قالي مرغوبي دراين شهر بافته مي‌شود كه چشم تماشاگررا بزند؛ يعني رنگها ملايمندوقوانين هم آهنگي كاملا دركاربرد رنگها رعايت مي‌شود. فرش ابهر فوق‌العاده ظريف و باصطلاح پوك است. اگرفرش 60 رج يك گره زنجان رابا فرش 60 رج يك گره كاشان مقايسه كنيم؛كارشناسان فرش با توجه به جهات مختلف فرش زنجان را مرغوب‌تر مي‌دانند.
دوام ـ فرشهاي اين شهر مثل تمام نقاط ايران به دوصورت سفارشي وتجارتي تقسيم مي‌شود خبره‌ها مي‌گويند فرش سفارشي زنجان از ممتازترين فرشهای ايران است؛بشرط آنكه در تهيه‌اش صرفه جوئي نشده باشد. پشم از پشت گوسفند چيده شده باشد نه با آهك آنرا جدا كرده باشند. گوسفند در يك منطقه كوهستاني و سبز و خرم چريده باشد.
پشم چين پائيز با بهار متفاوت است؛ پشم بهاره بدليل لطافت و نرميش براي بافت قالي مناسب‌تر است .
رنگ در حال حاضر نوع شيميائيش مورد استفاده است بايد درجه ثباتش بالا باشد.
براي آشنايي با فرش ايران؛مشخصات و مختصات فرش هر منطقه را يك به يك باز مي‌شناسيم تا شناخت و درك وضعيت آن از نظر دوام؛مقاومت و تجارت مشخص شود.
ج-مشخصات مربوط به مواد اولیه فرشهای روستاهای زنجان :
1- جنس تار و پود : بیش از 90 درصد پنبه و 10 درصد پشم... 2- جنس خ
امه : پشم...
د-مشخصات مربوط به رنگ بندی و رنگرزی :
1-رنگ زمینه عمدتاً لاکی... 2- رنگ حاشیه لچک و ترنج : مختلف
3- رنگ نقش مایه ها: مختلف ...4-رنگرزی معمولا سنتی ... جدیدا از رنگ شمیایی هم استفاده می کنند.
مرغوبترین نوع فرش های منطقه مربوط به محلی به نام "بیتگنه" است. این فرش ها با ظرافت و دقت تمام بافته می شوند و جنبه صادراتی دارند. رنگ پشم که عموماً توسط بافندگان رنگرزی می شود از ثبات قابل توجهی برخوردار است. این بافته ها بسیار ریز و در 6.5 سانتیمتر دارای 80 تار و 40 گره بوده و تار انها از نخهای 6 تار تشکیل می شود که نازک و مقاوم هستند.
- نقشمایه هایی منظم و هندسی : که حاصل كنار هم چيده شدن منظم و متقارن شكلهاي ساده هندسي است. مثلاً نگاره شطرنجی از دوران پيش از تاريخ تلألو آب را تجسم بخشيده‌است. كه به شيوه سفالگران كهن شوش و پارسه و با نقاره‌هاي شطرنجي نقش‌آفرينی كرده بودند. بطور معمول در قالب لوزی و چهارگوش يا كثيرالاضلاع جاي دارند. مهر كردن سروته فرش است با نوارهاي متوازي چهارگوشهای شطرنجی كه هر يك لوزی شطرنجی كوچكی در ميان دارد.
2- نقشمایه‌های متقارن: نقوشی خاص به شيوه آرايش چپ و راست و از جهت رنگ‌آميزی معمولاً سورمه ای یا لاکی با شیدهای مختلف .
3 – نقشماي‌هاي مركب: که از نقوش ويژه‌ای كه هويت مستقل دارند، گرفته شده اند، هر چند كه صورت نهايی آنها از تلفيق چند نگاره متفاوت پديد آمده است. مانند نقوش 12تاجی یا چند تاجی ...
4- نقشمايه‌هاي حاشيه‌اي: که به شيوة نگاره سازي است و بصورت «پر و خالي» قرار دارند، که البته در سراسر متن قالی قرار می گیرند. مانند گل قطاری.
5- نقشمایه های تصویری : در این گروه همانگونه که از نامش پیداست ، نقشمایه اصلی شمایل انسان یا حیوان را به تصویر می کشد،که بنا به مضمون با هم فرق دارند . هرچند این تصاویر دو بعدی و گاهی انتزاعی اند.
نقشمایه‌های نباتی یا گیاهی : در این گروه گل و بوته با الهام و انتزاع از طبیعت پدید آمده اند و آنقدر ساده هستند ، که آدم را به یاد سادگی روستائیان می اندازد . چگونه چنین گل ابتدایی از حدود چند هزار سال پیش تا کنون هنوز رایج است. در حالی که فرم برخی از این گل ها بسیار شبیه به نقاشی های ما قبل تاریخ مکتوب است. اين نقشمايه فراوانتر از دیگر نگاره‌ها در قاليهای ترکی به چشم مي‌خورد و انواع و اقسام آن دامنه‌ای بس گسترده‌تر دارد.
درخت سرو هم جايگاه خاصی دارد و به صورتهای گوناگون ظاهر مي‌شود و بسيار چشمگير است، سروهايی كه به تمامی تجريد پذيرفته‌اند، تا آنهايی كه شبه طبيعی اند و سروهايی كه پيرايه‌ای ساده و آراسته دارند تا آن گروه که سرا سر ريزه‌كاری و تمام آراسته شده‌اند. آنچه كه به درخت زندگي اصطلاح شده است، به طور معمول تك درختي است، تناور كه در سر تا سر زمينه فرش شاخه مي‌گسترد، برخي پر بار از خيال درخت افسانه‌ای هزار گل، برخي نزديكتر به درختان اين جهانی و برخی چندان تجريد يافته و ساده شده و بي‌اندام كه به دشواري مي‌توان به درخت بودنشان پي برد.
- نقشمایه‌های گوشواره‌ای یا بته جقه‌ای : در این طرح نگاره اصلی بسیار شبیه گوشواره است ، که در متن فرش به صورت منظم یا نامنظم پراکنده شده است. که البته در سراسر کشور این نقشمایه را «بته جقه» می‌گویند .
نقش بته چنان قابل بحث است كه كه مشكل بتوان باور داشت . كه بته‌اي ساده از درخت سرو زاده شده باشد. یا از یک گوشواره که زینت بخش زنان در طول تاریخ بوده است. این نقش ريشه ای اساطيری در بين تمدنهای عظيم داشته نمادی از يك سرو كه رمز زندگی جاودان وخرمی بی‌پايان است وجنبه ديگر آن زيبائی شناختی و تزئينی بوده است. نقش بته یا گوشواره در آثار هخامنشيان و ساسانيان نيز ديده مي‌شود. بال بته سانی كه برخی از جانوران مقدس اساطيری آن روزگار را كه عمدتاً ققنوس يا سيمرغ بودند را در بر ميگرفته كه گويی بال از سرو روئيده است. بته میری يكي از انواع بيشمار این نگاره است .
