مقاله دسترسی نابینایان به آثار نوشتاری استثنایی بر کپی رایت

بخشی از مقاله

چکیده

به موجب اصل عدم تبعیض به عنوان یکی از اصول اساسی حقوق بشر، همه انسان ها صرف نظر از تمام تفاوت ها از حق آموزش، مشارکت در زندگی اجتماعی و فرهنگی و بهره مندي از علوم و فنون برخوردارند. استیفاي این حق نیازمند وجود مواد فرهنگی از یک سو و توانایی استفاده از این محصولات از سویی دیگر است. افراد داراي معلولیت - جمعیت بالغ برطخلاهمیلیون نفر - به ویژه معلولین بینایی - جمعیت بالغ بر خمچهمیلیون نفر - از گروه هاي آسیب پذیر جامعه بوده، به دلیلهنقص ذهنی یا جسمی نمی توانند همانند و در شرایط برابر با دیگران از ابزارآموزش که غالباً دیداري بوده و زمینه ساز رشد و مشارکت آنها در فعالیت هاي مختلف علمی و اجتماعی است، استفاده نمایند. به موجب مقررات بین المللی از جمله اعلامیه جهانی حقوق بشر و کنوانسیون حقوق افراد داراي معلولیت، کشورها ملزم به رفع موانع موجود و ایجاد بسترهاي لازم براي بهره مندي معلولین از شرایط برابر آموزشی می باشند. یکی از موانع قانونی فراروي معلولین بینایی در خصوص استفاده از مواد فرهنگی و به طور خاص آثار نوشتاري از جمله کتاب و نشریه، حقوق انحصاري ناشی از مالکیت فکري است.

در نتیجه این انحصار، تکثیر و توزیع این آثار منوط به اجازه دارنده حق بوده، تبعا امکان تبدیل آن به شکل قابل استفاده براي معلولین بینایی مثل کتاب صوتی یا بریل ممنون می باشد. اقدام وایپو در تصویب معاهده نگطچهمراکش و الحاق کشورها از جمله ایران به آن، گامی بین المللی و بسیار ارزنده و پیش بینی این حق در لایحه حقوق مالکیت ادبی و هنري و حقوق مرتبط اقدام ملی مناسبی در تحدید انحصار ناشی از مالکیت فکري و گسترش حقوق معلولین بینایی در خصوص استفاده از آثار نوشتاري است. در این پژوهش به ضرورت وضع استثنا بر حق انحصاري مؤلف به نفع معلولین بینایی و مبانی آن از منظر حقوق بشر پرداخته شده است. هه واژگان کلیدي:هحقوق بشر، اصل عدم تبعیض، حقوق مالکیت فکري، حق انحصاري، اثر ادبی و هنري، اثر قابل دسترس براي نابینایانه

مقدمه

کپی رایت شاخه اي از حقوق مالکیتهفکري است که براي خالق آثار ادبی و هنري ایجاد حق انحصاري می کند . دارنده حق می تواند به استناد این انحصار، نسبت به تکثیر، انتشار، عرضه و توزیع اثر خود اقدام کرده یا انجام این امور را طی قرارداد به دیگري واگذار نماید. در نتیجه اگر شخصی بدون کسب موافقت دارندهحق هکه معمولاً مؤلف یا ناشر است به یکی از اعمال بالا - مثلاً تکثیر - اقدام نماید، عمل وي ناقض حقوق مالکانه دارنده حق بوده و امکان تعقیب او وجود خواهد داشت.

هه نظام مالکیت فکري در کنار این انحصار که به نفع پدیدآورنده اثر و محدود کننده حقوق عموم است، به منظور حفظ منافع عمومی و تأمین حقوق جامعه که در واقع مصرف کننده آثار فکري هستند، استثناهایی رابر این حق انحصاري وارد دانسته است. یکی از این استثناها امکان تکثیر اثر به منظور استفاده شخصی است. یعنی افراد می توانند بدون نیاز به کسب موافقت مالک از اثر مشمول کپی رایت یک نسخه براي استفاده شخصی خود تهیه نمایند و این عمل نقض حقوق مؤلف تلقی نمی شود. همه افراد ذي نفعان این استثنا هستند و بنابراین معلولین بینایی می توانند اثر نوشته را به منظور استفاده فردي خود فقط در یک نسخه به فرمتی که براي آنها قابل استفاده باشد مثل کتاب صوتیهیا بریل تبدیل نمایند.

هه این استثنا به تنهایی نمیتواندحقوق معلولین بینایی را تأمین نماید؛ چراکه اولاً در سطح بسیار محدود و توسط خود معلولین انجام شده و هیچ سازمان دولتی یا مردم نهاد نمی تواند به طور نظام مند و در میزان وسیع به تهیه نسخه هاي مناسب براي ناینایان اقدام کند. در نتیجه،این استثنا نمی تواند به طور فراگیر و گسترده شکل قابل استفاده از اثر نوشته را در دسترس معلولین بینایی قرار دهد. ثانیاً به دلیل ناماسب بودن وضعیت شغلی و معیشتی معلولین بینایی چه بسا تأمین هزینه هاي لازم در این خصوص براي آنها ممکن نباشد. ثالثاً کنوانسیون برن به عنوان مهمترین مقرره بین المللی در حوزه کپی رایت کشورهاي عضوهرا به وضع این استثنا در مقررات ملی خود ملزم نکرده و آنها را در این خصوص مخیر دانسته است. در واقع کشورها هر چند در صحنه بین المللی فعال و عضو این کنوانسیون باشند، ولی زامالت بین المللی براي اعمال این استثنا در حقوق داخلی خود ندارند. در نتیجه، وضعیت این حق براي معلولین بینایی تابع موضع هر کشور نسبت به اعمال این استثنا بوده و چه بسا از کشوري به کشور دیگر متفاوت باشد که این تفاوت تبعیض و نابرابري را به دنبال خواهد داشت.

حمایت از نابینایان یا به طور کلی حمایت از معلولین از اقتضائات بومی یا منطقه اي نیست که از کشوري به کشور دیگر متفاوت بوده، مقررات راجع به آن ملی باشد. بلکه حمایت متناسب با معلولیت از لوازم و آثار اصل عدم تبعیض است که جزء حقوق بشر بوده، در اعلامیه جهانی حقوق بشرهمورد تصریح واقع شدههو در کنوانسیون حقوق افراد داراي معلولیت نیز این اصل به نفع معلولین مورد تأکید مجدد و مضاعف قرار گرفته هاست. براي تبیین بیشتر شرایط، نیازها و حقوق معلولین در سال لاططچ هکنوانسیون حقوق افراد داراي معلولیت توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد بههتصویب رسید. این کنوانسیون با هدف رفع تبعیض نسبت به معلولین شکل گرفته،

به طور خاص در ماده طن هبه تعهد کشورهاي عضو به جلوگیري از تبعیض در حوزه مالکیت فکري اشاره کرده است. تحدید معقول و متوازن حق انحصاري ناشی از حقوق مالکیت فکري به نفع نابینایان صرفاً با اهتمام ملی کشورها ممکن نیست و نیازمند عزم بین المللی است تا به موجب آن کشورها با اعمال مقررات یکسان و متحد الشکل محدودیت ها و استثناهایی را به نفع معلولین بینایی بر حق انحصاري ناشی از کپی رایت وارد آورند.هه به منظور رفع تبعیض علیه معلولین بینایی و ایجاد مقررات حمایتی بین المللی و یکسان براي آنها برخی از کشورهاي عضو سازمان جهانی
مالکیت فکري در پوشش این سازمان اقدام به تصویب معاهده مراکش در خصوص تسهیل دسترسی نابینایان، معلولین در بینایی و افراد ناتوانهدر خواندن متون نوشتاري - نوشته - به آثار منتشر شده در نچهژوئن نگطچه کردند. تصویب و اجرایی شدن این معاهده از این جهت اهمیت دارد که به طور امري کشورهاي عضو را به وضع استثناهایی بر حقوق مؤلف به نفع معلولین بینایی در مقررات ملی خود الزام کرده و در نتیجه می تواند اقدامی بسیار مؤثر و گسترده در یکسان سازي مقررات ملی کشورها و لاًمآ رفع تبعیض به حساب آید.

هه هدف این پژوهش تبیین ضرورت وضع و اعمال این استثنا از دیدگاه حقوق بشر، تبیین موضع فعلی نظام بین الملل مالکیت فکري و همچنین حقوق ایران در خصوص این استثنا و تبیین لزوم الحاق ایران به این معاهده و توجه به این استثنا در مقررات داخلی کشور می باشد.هه در این تحقیق به استثناي وارد برهکپی رایت که حامی منافع معلولین بینایی بوده و دسترسی آنها را به متون فراهم می آورد، از منظر حقوق بشر نگاه شده و با تکیه بر اصل عدم تبعیض به عنوان یکی از اصول بنیادین حقوق بشر این استثنا توجیه و از وضع و اجراي آن جانبداري شده است.هه مطالب بر اساس پلان دوتایی تقسیم بندي شده، در گفتار نخست به بایسته هاي حقوق بشري این استثنا پرداخته و در گفتار دوم جایگاه این استثنا در مقررات بین المللی حقوق مالکیت فکري و حقوق داخلی برخی از کشورها بررسی شده است. 

گفتار نخست: دسترسی نابینایان به آثار نوشتاری از منظر حقوق بشر

در این گفتار مبانی حقوق بشري ناظر بر دسترسی نابینایان به آثار نوشتاري مورد بررسی قرار می گیرد. به عبارتی دیگر موضوع این گفتار تبیین لزوم محدود کردن حق انحصاري ناشی از مالکیت فکري به نفع معلولین بینایی در قالب و چارچوب حقوق بشر است . مبناي این ضرورت اصل عدم تبعیض است که در قسمت نخست جایگاه آن در حقوق بشر توضیح داده می شود . در قسمت دوم به اجرا و اعمال این اصل نسبت به معلولین پرداخته، در قسمت سوم ضرورت وجود شرایط آموزشی مساوي و برابر را براي همگان در پرتو اصل عدم تبعیض بررسیهمی کنیم. 

قسمت نخست: عدم تبعیض؛ اصل بنیادین حقوق بشررر

کرامت و منزلت ذاتی انسان ها سرآغاز بحث حقوق بشر است که موجد آثاري چون برابري انسان ها در عرصه اجتماعی است - هاشمی، ممنگ، ص خطچ - و حمایت از آن در روابط مختلف فردي و اجتماعی مورد تأکید است.ه - همان، ص طگچ - لکن عوامل مختلفی چون اختلاف طبقاتی، ثروت و فقر، آداب ورسوم تبعیض آمیز و نظایر آن، اصل اساسی کرامت و منزلت انسانی را در عمل آسیب پذیر ساخته است - همان - و باید با توزیع عادلانه امکانات و توسعه رفاه اجتماعیگ هزمینه را براي نائل آمدن تمام انسان ها به کرامت و ارزش والاي انسانی به عنوان حق مسلم و طبیعی آنها فراهم کرد.هه زندگی نظام مند و توسعه یافته بشري بر اصولی چند استوار است که یکی از آنها اصل عدم تبعیضچهاست. جامعه اي که از بعد اجتماعی رشد یافتهن هباشد، اهتمام خاصی براي فعالیت هاي با اهداف بشردوستانهعداشته،براي نهادینههکردن اموري چونهعدم تبعیض، برابري ترزندگی بشري در تمام سطوح اعم از ملی و بین المللی داراي ابعادي است که هر کدام به نیاز یا برخی از نیاز هایی روحی –رعاطفی یا جسمانی 3 انسان مربوط می شود. نوع و شیوه تعامل افراد در جامعه، حقوق و تعهداتی که براي هم قائل بوده یا دولت ها براي اشخاص قائلند و اندیشه و تلاشی Socialکه براي رعایت حقوق و ایفاي تعهدات مذکور وجود دارد، جزیی از مسائل اجتماعی است که رشد و ارتقاي آن منجر به توسعه اجتماعی - ر - می شود.Development 4- Humanitarian Activities

فرصت هاگ، دسترسیچبه منابع، امکانات و اطلاعات و مشارکت کامل و مؤثر اجتماعینتلاش کرده، در موارد ضروري به وضع مقررات اقدام می نماید.هه اصل عدم تبعیض در اعلامیه جهانی حقوق بشر معؤگهپیش بینی شده، در زمره حقوق بنیادین بشر معرفی شده و بنابر قولی این اصل زیر بناي بنیادین و اساسی نظام حقوق بین الملل بشر را تشکیل می دهدگ - جعفري، ؤمنگ، ص ؤگگااین اعلامیه با تأکید بر اینکه شناسایی حیثیت ذاتی کلیه اعضاي خانواده بشري و حقوق یکسان و انتقال ناپذیر آنان اساس آزادي، عدالت و صلح را در جهان تشکیل می دهد - بخشی از مقدمه اعلامیه - ، حقوق اقتصادي، اجتماعی و فرهنگی افراد را لازمه مقام و رشد آزادانه شخصیت آنها دانسته هو تلاش ملی و همکاري بین المللی را براي نیل به آن لازم می داند. - ماده چچهاعلامیه - از منظر این اعلامیه به عنوان یک میثاق جهانی و مقرره اي که مبناي نظري و قانونی بسیاري از مقررات ملی و بین المللی قرار گرفته استه De Baet, 2009, P. 21ا، انسان ها صرف نظر از نژاد، رنگ، جنس، زبان و عقیده و به صرف خلقت و وجود بشري داراي حقوقی یکسان و مشترك بوده، تفاوت در نژاد، رنگ، جنس، زبان و عقیده نمی تواند عاملی در تفاوت و تبعیض در برخورداري از این حقوق باشد.هه به عبارتی دیگر حقوق بشر به انسانیت وابسته است و هر جا انسان وجود داشته باشد،

حقوق بشر هم باید وجود داشته باشد. بنابراین وضعیتی که انسان ها در آن قرار دارند، هیچ اثري بر برخورداري آنها از حقوق بشر ندارد. ه - شبان نیا، عمنگ، ص منآهنن - برابريع هانسان ها فارغ از هرگونه قید و شرطی است و بدین معنا است که همه انسان ها براي برخورداري از حیات با کرامت، ذي حق تلقی می شوند.ه - شریفی طرازکوهی، لامنگ، ص عخگاه ه در بسیاري از مواد این اعلامیه، از عبارت »هر کسخ«هاستفاده شده که افاده عموم داشته و تمام نوع بشر را در بر می گیرد.ه - مصفا، ممنگ، ص طلاچاهاین سند بین المللی در بند گهماده نچه تصریح می کند که »هر کس حق دارد آزادانه در زندگی فرهنگی جامعه شرکت کند، از فنون و هنرها متمتع گردد و در پیشرفت علمی و فوائد آن سهیم باشد .لا« هیعنی همه انسان ها می توانند در بخش فرهنگی جامعه و رشد علم و دانش ایفاي نقش نمایند بدون اینکه در این امر اجباري داشته یا مانعی فراروي آنها باشد.هبه علاوه ماده لاچهاعلامیه به حق بهره مندي از آموزش مناسب به عنوان مصداقی از حقوق بشر اشاره کرده،

با استفاده از عبارت »هر کس«، مساوات و برابري را براي انسان ها در نظر گرفته است.هه به نظر می رسد نه تنها تفاوت هاي تکوینی - مثل نژاد، رنگ و جنسیت - و سرزمینی - مثل زبان و تابعیت - نمی تواند توجیه کننده تفاوت در برخورداري از حقوق بنیادین بشري و استیفاي آن باشد، حتی اختلال در سلامتی اعم از جسمی یا روانی نیز نمی تواند موجب چنین نگاه متفاوتی باشد. چرا که بند گ هماده چ هاعلامیه پس از احصاي مواردي از تمایزات بشري مثل نژاد و جنس، به »هر گونه موقعیت دیگري « هاشاره کرده،ه بدون توجه به این اختلافات و موقعیت هاي متفاوت، انسان ها را در برخورداري از تمام حقوق و آزادي هاي ه مذکور در این اعلامیه یکسان و برابر می داند. یکی از این موقعیت ها می تواند فقدان سلامتی کامل یا معلولیتنهباشد که این موقعیت خاص نمی تواند معلولینمهرا از حقوق انسانی خود محروم کند.همؤید این نظر اینکه اعلامیه به منظور مقابله با تبعیض و کمک به افرادي چون اقلیت ها، مردمان بومیؤ، مهاجران، زنان، کودکان و اشخاص داراي معلولیت که از دید حقوق بشر، گروه هاي آسیب پذیرطگهتلقی می شوند، رویکرد حمایتی اتخاذ کرده است. www.ohchr.org/aboutus/an end to discrimination. Visited at 3

اصول نوزده و بیست قانون اساسی ایران نیز بر اصل برابري و عدم تبعیض تأکید دارند و می توان ادعا کردکه به طور کلی اصل آزادي انسان و برابري ابناي بشر در قانون اساسی جمهوري اسلامی ایران پذیرفته شده است. ه - دولت رفتار حقیقی، ممنگ، ص ؤخع - طبق اصل ؤگهاین قانون »مردم ایران از هر قوم و قبیله که باشند از حقوق مساوي برخوردارند و رنگ، نژاد، زبان و مانند اینها سبب امتیاز نخواهد بود.« هبه موجب اصل بیستم » همه افراد ملت اعم از زن و مرد یکسان در حمایت قانون قرار دارند و از همه حقوق انسانی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با رعایت موازین اسلام برخوردارند.«هه

قسمت دوم: اصل عدم تبعیض نسبت به افراد داراي معلولیتهه