بخشی از مقاله
چکیده
به موجب مقررات ایران از جمله قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب 1348، قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب 1352 و همچنین قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم افزارهای رایانهای مصوب 1379، از پدیدآورندگان و مالکان آفرینشهای ادبی و هنری حمایت شده و به آنها حقوق مادی و معنوی اعطا میشود. در کنوانسیون برن مصوب 1886 نیز به عنوان اولین و مهمترین مقرره بین المللی راجع به حقوق مؤلف، ضمن وضع استانداردهای حداقلی در نظام بین المللی و الزام آور کردن آن برای کشورهای عضو، در مواد متعددی به حقوق مادی و معنوی مؤلفین اشاره شده است.
اما ایده محض در هیچ کدام از مقررات ملی و بین المللی حقوق مالکیت ادبی و هنری مورد حمایت نیست. از بیان ایده پس از بروز به شرط اصالت در چارچوب حقوق مالکیت ادبی و هنری حمایت میشود. اما نظر به اینکه تصویب این مقررات به زمان قبل از پیدایش فضای سایبر برمی گردد، تسری موازین و استانداردهای آنها و حقوق احصا شده در این مقررات به آثار ارائه شده در فضای سایبر میتواند مورد بررسی قرار گیرد.
در این پژوهش نظر به رشد روزافزون فضای سایبر و انتشار موضوعات مشمول کپی رایت در این فضا، با بررسی مقررات مذکور و همچنین لایحه مالکیت ادبی و هنری ایران و معاهدات اینترنتی سازمان جهانی مالکیت فکری، موضوع حقوق پدیدآورندگان آثار ادبی و هنری و صاحبان حقوق مجاور واکاوی شده و پیشنهادهای مناسبی با لحاظ ماهیت خاص فضای مجازی برای همسویی قوانین داخلی ایران با مقررات بین المللی از جمله استانداردهای وایپو ارائه میگردد.
مقدمه
کپی رایت بیش از هر چیز، ابزاری برای ارتقاء، غنی سازی و انتشار میراث فرهنگی ملی است. توسعه یک کشور تا حدود بسیار زیادی به خلاقیت مردمان آن وابسته است و تشویق به خلاقیت فردی و انتشار آن شرط لازم برای پیشرفت میباشد. حقوق مؤلف یکی از عناصر ضروری در فرآیند توسعه میباشد. تجربه نشان داده است که غنی سازی میراث فرهنگی ملی با سطح حمایت به عمل آمده از آثار ادبی و هنری رابطه مستقیم دارد.
هر قدر میزان آفرینش فکری در یک کشور بیشتر باشد، شهرت آن بیشتر میگردد؛ هراندازه میزان تولیدات ادبی و هنری بیشتر باشد، تعداد به اصطلاح نیروهای جانبی یا کمکی آن - هنرمندان مجری2، تولید کنندگان فنوگرامها و سازمانهای پخش رادیویی - 3 در صنعت کتاب، نوار و فیلم و صنعت سینما بیشتر خواهد شد و البته در نهایت، تشویق به خلاقیت فکری یکی از شروط اساسی توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی میباشد.
کپی رایت شاخهای از حقوق مالکیت فکری است که به بررسی حقوق خالقان آثار ادبی و هنری میپردازد. این شاخه از حقوق شکلهای خاصی از خلاقیت را مورد بررسی قرار می دهد که به ارتباطات جمعی مرتبط میگردد. همچنین حقوق مؤلف با تمام اشکال و روشهای ارتباطات عمومی، نه تنها رسانههای مکتوب، بلکه موضوعاتی از قبیل پخش برنامههای رادیویی و تلوزیونی، نمایش عمومی فیلم در سینما و حتی سیستمهای رایانهای برای ذخیره و بازیابی اطلاعات، ارتباط دارد.
کپی رایت به حقوقی که خالقان آثار فکری بر خلاقیتشان دارد، میپردازد. اغلب آثار برای مثال کتاب، نقاشی و طراحی، صرفاً زمانی موجودیت مییابند که در قالب اشیای عینی ریخته شوند. البته برخی از آثار فکری هستند که موجودیت خود را مرهونِ بودن در قالب اشیاء عینی نیستند. برای مثال موسیقی یا شعر، آثاری هستند که حتی اگر در قالب نُت یا نوشته در نیایند یا قبل از این که در این قالبها تجسم یابند، وجود دارند.
لکن حقوق مؤلف از خود ایدهها حمایت نمیکند،بلکه صرفاً از قالب یا نحوه ابراز ایدهها حمایت مینماید. خلاقیت مورد حمایت حقوق مؤلف، خلاقیتی است که در گزینش و چیدمان کلمات، نتهای موسیقی، رنگها، اشکال و ... ظاهر میگردد. حقوق مؤلف از حقوق مالکان آثار هنری در برابر کپی برداری، یعنی استفاده و بهره برداری از ترکیب یا سبکی که مؤلف در اثر اصلی خود ابراز کرده است، حمایت مینماید.
یکی از معیارهای حمایت از آثار ادبی و هنری این است که تلاشهای فکری تجسم خارجی پیدا کند، چه اثر با احساس و هوش انسان سر و کار داشته و ضرورتاً در یک شکل قابل حس باید ارائه شود.4 - زرکلام، 1388، ص - 29 بنابراین ایده به تنهایی در حقوق مالکیت ادبی و هنری مورد حمایت نمیباشد و به قولی عدم حمایت از ایدهها از جمله اصول مشترک نظام حقوق مؤلف و حقوق ناشی از اختراعات و مالکیت صنعتی است. - همان، ص - 30
نه تنها در هیچ مقرره بین المللی ایده درزمره آثار مورد حمایت برشمرده نشده است، حتّی بسیاری از مقررات بین المللی راجع به حقوق مالکیت فکری به عدم حمایت از ایده تصریح دارند. به علاوه ایده صرف، شرایط حمایت را در چارچوب حقوق مالکیت فکری ندارد و حمایت از ایده و اعطای حق انحصاری به ایده پرداز محدود کردن حوزه عمومی5 و سلب قدرت تعقل و اندیشیدن از افراد را به دنبال داشته، با منافع عمومی6 ناسازگار است، چرا که ایده در حوزه عمومی قرار داشته - Stoll, 2009, P. .4 هر چند که در این زمینه زبان و شکل بیان اهمیتی نداشته، میتواند ماهیت مادی یا غیر مادی - فضای الکترونیک - داشته باشد.
- 209 و حق عمومی برای اندیشیدن و آزادی آفرینش مانع از آن است که ایده در انحصار اشخاص قرار گیرد. به تعبیری حقوق مالکیت فکری، جزیرهای مرجانی از حقوق خصوصی در اقیانوس حوزه عمومی است - Deazley, 2007, P. 22 - و گسترش آن که با تحدید حوزه عمومی ملازمه دارد، باید در راستای جلب منفعت عمومی باشد. با وجود این واقعیت اینکه در موارد متعددی ارائه یک ایده در خلق یک اثر فکری بسیار تأثیرگذار است و محرک اصلی قوه خلاقه پدیدآورنده، ایدهای است که به وی ارائه شده است. در این حال نادیده گرفتن ایده و عدم حمایت از ایده پرداز با اصول و منطق حقوقی سازگار به نظر نمیرسد.
امروزه امکان استفاده آسان از محتوای دیجیتالی7 و دسترسی فوری به بازار واقعی جهانی8 برای فعالان کسبوکار وب از دستاوردهای دیجیتالیشدن اطلاعات و رشد اینترنت است؛ معهذا ایجاد فرصتهای جدیدی برای کاربران اینترنت، به دلیل کپی آسان محتوای دیجیتالی و به اشتراکگذاری غیرقانونی محتوا باعث بروز پدیده سرقت دیجیتالی9 گردیده که در حال حاضر از اصلیترین مشکلات فعالان این حوزه به شمار میآید. - - UDWWROLOOR DQG ʼ2QRIULR: 2006' 3. 1 -
نظر به ظهور فضای مجازی و توسعه سریع آن برای تبادل اطلاعات و متعاقباً ایجاد پتانسیل سرقت دیجیتالی در ابعاد گسترده و همچنین پیدایش انواع جدید آثار در فضای مذکور، حمایت از حقوق مؤلف بیش از پیش نیازمند توجه و ایجاد یک سیستم مالکیت فکری متعادل و تدوین قوانین جدید، مناسب و متناسب است. در این میان، آشنایی مؤلفین با حقوق خود و همچنین کاربران فضای مجازی با حقوق مؤلفین و راههای استفاده منصفانه از آثار میتواند به رشد و بالندگی آثار، جلوگیری از نقض حقوق مؤلف و در نهایت به اشتراکگذاری بیش از پیش آثار علمی، فرهنگی و هنری کمک نماید. بدیهی است بسیاری از آثار از فضای فیزیکی به فضای مجازی منتقل شدهاند.
سؤالی که مطرح میشود آن است که آیا حقوق موجود برای آثار منتقل شده به فضای مجازی و همچنین آثاری که به طور مستقیم در فضای مجازی ایجاد شده و دارای ویژگیها و قابلیتهای متفاوتی هستند، کفایت میکند و یا با تغییر قالب باید حقوق جدیدی متناسب با خصوصیات قالب جدید برای حمایت در نظر گرفت. این مقاله در راستای یافتن پاسخ به پرسش مذکور، به بررسی قوانین مرتبط در کشور ایران10 و همچنین برخی قوانین بینالمللی11 پرداخته است تا بتواند شباهتها و تفاوتهای حقوق مادی و معنوی مؤلفین در فضای فیزیکی و مجازی ایران به عنوان یک کشور در حال توسعه را برشمارد.
