بخشی از مقاله
چکیده
پیشرفتهای بشری در علوم و فنون به کتابخانهها نیز سرایت کرده و به ظهور پدیده کتابخانههای دیجیتال منجر شدهاست. با ورود به عصر دیجیتالی، جایگاه کتابخانههای سنتی با مجموعههای چاپی و مکتوب، در حال پرشدن توسط مجموعههای غیرمکتوب کتابخانههای دیجیتالی است. هرچند شکل سنتی آن هنور هم وجود دارد اما، با ورود امکانات پیشرفته جهت استفاده سریعتر و راحتتر از همان منابع در شکلی با حجم و هزینه کمتر، پررنگ شدن این نوع کتابخانهها را نشان می دهد.
لذا، بسته به شرایط حاضر، کلیه قوانین مربوط به این نوع منابع در کتابخانه نیز باید روزآمد شده و در برخورد با شرایط جدید از انعطاف لازم برخوردار باشد. در همین راستا، بررسی حق مؤلف و کتابخانههای دیجیتال، به گشایش دریچهای نوین در پیشرفت علم و فنآوری کمک میکند. در پژوهش پیشرو، سعی شده است تا با بیان مختصری از پیشینه پژوهش در ایران و بعد از تعریف مفهوم کتابخانه دیجیتال و بررسی تاریخچه آن، انواع شیوههای تأمین محتوا در کتابخانههای دیجیتال بررسی گردد. سپس، به مشکلات و چالشهای کتابخانههای دیجیتال بهصورت کلی و پس از تعریف و ذکر مختصری از تاریخچه حق مؤلف، به بررسی ویژگیهای تأثیرگذار محیط دیجیتال بر قوانین حق مؤلف پرداخته شود. در پایان، چند پیشنهاد برای حفاظت از حق مؤلف در محیط دیجیتال ارائه میگردد.
مقدمه
فنآوریهای نوین اطلاعاتی و ارتباطی و در نتیجه آن، افزایش استفاده از شبکه های ارتباطی در سراسر جهان و در دسترسبودن اطلاعات و منابع مختلف در این شبکهها و نیز رواج استفاده از منابع دیجیتال، چالشها و تغییرات وسیعی را در زمینه حق مؤلف1 و مالکیت فکری آثار بهوجود آورده است .این چالشهای بزرگ، ناشی از گسترش فنآوریهای جدید در محیط دیجیتال میباشد. بدیهی است که امروزه افراد با استفاده از فنآوریهای نوین اطلاعاتی و ارتباطی نظیر: اینترنت و تلفن همراه، دسترسی بدون مانع به اطلاعات و منابع، بازتولید2 و تغییر شکل منابع به یکدیگر بدون تغییر در ماهیت و کیفیت منابع و اشاعه اطلاعات در محیط دیجیتال، میتوانند به حجم عظیمی از تبادل اطلاعات دست یابند. این عوامل باعث در هم شکسته شدن قوانین مربوط به حق مؤلف شدهاست . از اینرو، تغییر و روزآمدسازی در قوانین حق مؤلف، از اهمیت بسیاری برخوردار است. حق مؤلف حمایت قانونی از ناشر یا پدیدآورنده از راه جلوگیری از تهیه نسخه غیرقانونی از آثار آنها میباشد و حمایت از آن، گستره وسیعی از فعالیتهای خلاقانه بشر را در بر میگیرد.
پیشینه
در زمینه حقوق مؤلف و کتابخانههای دیجیتال کارهای ارزندهای انجام شده است که از جمله میتوان به این موارد اشاره کرد؛ مطلبی - 1386 - در پژوهش خود پس از آوردن تعاریف و تاریخچه حقوق مؤلف، به بیان مشکلات قوانین حق مؤلف در ایران و نیز مشکلات آن در محیط دیجیتال می پردازد. سپس جدیدترین قوانین حق مؤلف و مواد تحت حمایت قانون حق مؤلف در محیط اینترنتو امنین اطلاعات در محیط اینترنت را بررسی میکند. رادفر و همکارانش - 1392 - به این مسئله پرداختند که محیط رقومی و الکترونیک با توجه به ویژگیهایی چون بازتولید اطلاعات، امکان انتشار سریع و وسیع اطلاعات، امکان دستکاری اطلاعات و نظایر آنها، چالشهایی را در مواجهه با قوانین مالکیت ادبی و هنری پیدا میکنند.
از ابتدای شکلگیری حق مؤلف، هیچگاه شکل رسانه مطرح نبوده و اثرهای خلاقانه، فکری و اصیل دارای قوانین یکسانی چه در محیط دیجیتال و چه در محیط الکترونیک، مشمول حمایت بودهاند. همچنین، صفایی و افشار قوچانی - 1395 - بیان میکنند که با پیشرفت دانش بشری در علوم و فنون و ظهور کتابخانه-های دیجیتال، لزوم بررسی حق مؤلف در این نوع کتابخانهها، دیده شده و به بررسی ماده 8 قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان در سال 1348 شمسی میپردازند.
تعریف کتابخانه دیجیتال
امروزه انواع زیادی از نظامهای ناهمگون زیر چتر کتابخانه دیجیتال طبقهبندی شدهاند. توسعه انواع مختلفی از این نظامها، همچنان نیز ادامه دارد که سبب یک نوع دشواری در توصیف و مقایسه کارآمدی قابلیتهای آنها شده است.موجود همچون ای.آر.ال - 1995 - 3، وین رایت - 1996 - 4، کاروناراکیس5 و کاپیداکیس - 2000 - 6، ژیائو - 2003 - 7، نوبه خود، مدیریت کتابخانههای دیجیتال را با چالش روبرو ساخته است. در تعدد و گوناگونی تعاریف ارائه شده، همین بس که شوارتز8 معتقد است در حدود 64 تعریف رسمی و غیررسمی از کتابخانههای دیجیتال در متون مختلف وجود دارد که این خود نشان از چالشبرانگیزبودن ماهیت کتابخانه های دیجیتال است.
بنابراین، در اینجا به یکی از پراستنادترین تعاریف ارائه شده بسنده میکنیم که از فدراسیون کتابخانههای دیجیتال9است: »کتابخانههای دیجیتال، سازمانهاییاند که با استفاده از کارکنان متخصص به انتخاب، سازماندهی - ساختاردهی - ، دسترسپذیرسازی فکری - معنوی - ، تفسیر، توزیع، حفاظت از یکپارچگی و تضمین نگهداشت بلندمدت آثار دیجیتال، فراهمآوری و ارائه منابع اطلاعاتی میپردازند . بهطوری که این منابع، برای استفاده یک جامعه معین یا مجموعهای از جوامع، سریع، آسان و به-صرفه در دسترس قرار میگیرند«
این تعریف ابعاد مختلفی از کتابخانه دیجیتال را به عنوان یک سازمان مورد توجه قرارداده است. در این تعریف بر عناصری همچون نیروی انسانی متخصص - کتابداران - ، انتخاب منابع اطلاعاتی، سازماندهی اطلاعات، ارزیابی،اشاعه و حفاظت از اطلاعات، جنبه های اقتصادی و از همه مهمتر جامعه کاربران - مخاطبان - تأکید شدهاست. - اسفندیاری و زارعی، - 1387 همچنین، اصطلاح کتابخانه دیجیتال میتواند طیف وسیعی از مفاهیم و کاربردها را پوشش دهد. برای نمونه دو تعریف ذیل ارائه میگردد:
1. یک یا چند مجموعه از منابع و اطلاعات سازماندهیشده جهت دسترسی و همچنین خدماتی که برای دسترسی افراد به منابع و اطلاعات مورد نیازشان و برای نگهداری مجموعه فراهم شدهاست.
2. یک کتابخانه دیجیتال شامل مجموعهای است از منابع اطلاعاتی که با استفاده از سختافزار، نرمافزار و شبکه های کامپیوتری سازماندهی و اداره می شوند و خدماتی که با استفاده از کامپیوتر و شبکه های کامپیوتری مبتنی بر ابزارها و رابطه ها آماده شدهاند - قدیمی و همکاران، . - 1387
تاریخچه کتابخانه دیجیتال
بهطور کلی، کتابخانههای دیجیتالی تاریخ پرفراز و نشیبی را پشتسر گذاشتهاند. نظامهای اولیه کتابخانههای دیجیتالی، نسل آرشیوهای پیوسته را شکل دادند که در زمان خود تأثیرات بسیار گستردهای را برجای گذاشت.
