بخشی از مقاله
چکیده
برای نخستین بار دندان یک ماهی بادکنکی خاردار - خارپشت ماهی - از ماهیان استخوانی از رسوبات سازند قم در جنوب ماکو گزارش می گردد. دندان صفحه ای یافت شده دارای ساختاری لایه لایه از مینای دندانی میباشد که به عنوان بخشی از جلوی آرواره یا دهان در جمجمه موجود قرار داشته و وظیفه خرد و آسیاب کردن غذا را بر عهده داشته است. با توجه به بررسی های انجام گرفته ماهیان یافت شده عمدتاً ساکن بخش های ریفی کم عمق دریایی هستند. این یافته و دیگر بقایای ماهیان استخوانی و غضروفی یافت شده از سازند قم در برش های غرب و شمال غرب ایران حاکی از وجود مجموعه قابل ملاحضه ای از ماهیان در این سازند می باشد که کمتر شناخته شده اند.
واژگان کلیدی: ماهیان استخوانی، خارپشت ماهی، دیودونتید، سازند قم، ماکو
-1 مقدمه
ماهیان استخوانی شامل دو گروه ماهیان استخوانی باله شعاعی - آکتینوپتریجی - و باله گوشتی هستند. خارپُشت ماهیان - Diodontidae - یا ماهیان بادکنکی خاردار یکی از خانواده های ماهیان استخوانی باله شعاعی است. ماهیان این خانواده از راست چهاردندان شکلان - Tetraodontiformes - هستند. آنها ماهیانی با اندازه کوچک تا متوس هستند. بدن آنها پهن است و میتواند به میزان زیاد اتساع یابد و توس خارهایی که می تواند دراز باشند، پوشیده شدهاست. سر این ماهیان وسیع و کند است، منفذ آبششی به صورت یک شکاف عمودی نسبتاً کوچک دیده میشود که درست قبل از قاعده بالههای سینهای قرار گرفتهاست. باله پشتی و مخرجی خار ندارند و کاملاً در عقب بدن قرار گرفتهاند و معمولاً همانند باله دمی گرد هستند. بیشتر شعاعهای بالهها حالت شاخه شاخه دارند. غالباً قاعده بالهها ضخیم و گوشتی است، هیچ باله لگنی در این ماهیان مشاهده نمیشود.
خارپشت ماهیان در هنگام آشفتگی و خطر بدن خود را باد میکنند و ظاهر خود را به صورت یک شکارچی بالقوه با بدنی بزرگ، توپ مانند و خاردار به نمایش میگذارند - ستاری و همکاران . - 1382فسیل ماهیان استخوانی ایران بیشتر در نهشتههایی به سن ائوسن/ الیگوسن در مناطق ایلام، استهبانات فارس و باباحیدر چهارمحال و بختیاری دیده می شوند - کبریاییزاده و همکاران . - 1389 فسیلهای ماهیان استخوانی علاوه بر سه محل یاد شده از سازند میشان با سن میوسن زیرین در خوزستان - شاونت و آرمون - 1999 و نیز نهشته های دریاچه ای اطراف تبریز با سن میوسن بالایی - کارنواله و همکاران - 2011 گزارش شده است. از نهشته های سازند قم نیز تا کنون در منطقه همدان به حضور ماهیان غضروفی و از منطقه زنجان به حضور ماهیان استخوانی - میرزایی عطاآبادی و همکاران - 1395 اشاره شده است. در این مقاله نیز برای اولین بار بقایای دندان خارپشت ماهیان از سازند قم گزارش می شود.
-2بحث
سازند قم به سن الیگومیوسن در حوضه رسوبی ایران مرکزی بین زون ولکانیکی ارومیه دختر و کوه های البرزنهشته شده است. این سازند در پهنه وسیعی از شمال غرب تا جنوب شرق ایران - از نواحی ماکو در آذربایجان تا نزدیکی سیرجان - گسترش دارد. رسوبگذاری این سازند به علت حرکات کوهزایی، پیشروی و پسروی ها در همه جا گسترش یکسان ندارد. همچنین مرز زیرین و بالایی این سازند درمناطق مختلف متفاوت است. سازند قم شامل رخسارههای گوناگون کربناتی، تبخیری، سیلیسی وآواری است که به بخش های a، b،c₁،c₂، c₃، c₄،d، e،f تقسیم شده است - آقانباتی . - 1383محدوده مورد مطالعه از لحاظ تقسیمات کشوری در نقشه 000،1:250 ماکو، 000،1:100 سیه چشمه قرار دارد. این محدوده در شمال شرق شهر چالدران و شمال غرب قره کلیسا و جنوب سد ماکو - بارون - و غرب روستای ریحانلوی وس واقع شده است.
راههای دسترسی به منطقه موردمطالعه از طریق جاده آسفالته چایپاره - چالدران و از چالدران به روستای ریحانلوی وس میباشد که در فاصله 17 کیلومتر ی از چالدران می باشد. مختصات جغرافیایی منطقه نیز تقریباً به قرار زیر است: طول جغرافیایی"N 44œ27'52 و عرض جغرافیایی E 39œ06'41" واقع شده است. واحد رسوبی مورد مطالعه در این ناحیه که در آن بقایای خارپشت ماهیان یافت شده است - شکل. - 1 در این محدوده رخساره های مربوط به نواحی کم شیب وکم عمق حوضه های دریایی مربوط به پالئوزوئیک،مانند سازندهای باروت، زاگون، لالون، میلا، شیل های اردویسین،گدازه هاو توف های مربوط به سیلورین، رخساره کربناته و ماسه سنگی مربوط به دونین میانی-فوقانی - سازند جیرود و خوش ییلاق - سنگهای کربناته کربونیفر زیرین - سازند مبارک - و سنگهای کربناته پرمین گسترش دارند.
وجود دو رخساره مربوط به دونین میانی و بالائی - عضو A جیرود - و کربنیفر زیرین - سازند مبارک - نشانگر وابستگی بیشتر این محدوده به پهنه زمین شناسی-ساختمانی البرز در طول دوران پالئوزوئیک است. همچنین از نظر گسترش رخساره های کربناتی، شیلی و ماسه ای تریاس فوقانی همانند سازند نایبند و گسترش سنگ آهک و مارن سازند قم و سری تخریبی میوسن - هم ارز سازند قرمز بالایی - وابستگی به پهنه ایران مرکزی استنباط میشود.نهشته های مربوط به الیگو- میوسن در این منطقه گسترش وسیعی دارند. این سنگ نهشته ها شامل سنگ آهک، مارن و کمی ماسه سنگ هم ارز سازند قم، کنگلومرای قاعده و نیز واحد مارنی و ماسه سنگ بالای واحد سازند قم هستند که بگونه پیشرونده و دگرشیب بر روی واحدهای کهن ترجای دارد.
واحد مارنی سازند قم در دامنه جنوبی کوه قره داغ و در امتداد یک ناودیس بزرگ با روند شمال باختر-جنوب خاور همچنین درجنوب دهکده دانالو - پنج کیلومتری شمال ماکو - نمایان می شود و در محدوده مورد مطالعه نیز رخنمون دارد. واحد سنگ آهک سازند قم نیز بتدریج مارنی و ماسه ای شده و سرانجام به یک واحد خاکستری مایل به شبز روشن متشکل از مارن های گچ دار و فسیل دار با درون لایه هایی از ماسه سنگ و سنگ آهک آرژیلی و کنگلومرا تبدیل می شود. این مارنها دارای سنگواره های فراوانی از فسیل بی مهرگان هستند - منبع - .بقایای خار پشت ماهی یافت شده از این منطقه شامل یک دندان پهن جلویی است که به ماهیان - Diodontidae - نسبت داده می شود - شکل . - 3 این ماهیان دارای دهانی بزرگ، پهن و انتهایی هستند.
دندانها در این گروه معمولا به هم جوش خوردهاند و یک ساختار منقار مانند خرد کننده را تشکیل دهند. گاه دو دندان پهن خرد کننده نیز در پس منقار آنها دیده می شود. در برخی نیز ساختار منقار مانند دیده نمی شود و تنها دندان پهن خرد کننده دیده می شود. آنها فاقد شکاف میانی برای تقسیم آروارههای بالا و پایین به دو نیمه چپ و راست هستند. بیشتر گونههای این ماهیان کفزی هستند و در اطراف صخرهها یا آب سنگهای - ریف های - مرجانی به سر میبرند، اما بعضی از گونهها در آبهای عمیق تر 100 - متر - بر روی بسترهای شنی یا گلی به طور متداول دیده میشوند و تنها یک گونه پلاژیک می باشد. آنها از بی مهرگان کف زی با پوستههای سخت تغذیه میکنند و طعم خود را توس آروارهها یا دندان های پهن و قوی خود خرد میکنند. دندان یافت شده از جنوب ماکو نیز دارای ابعادی در اندازه یک در یک و نیم سانتیمتر می باشد. در روی دندان ساختار مینا مانند سفید و درخشانی دیده می شود که در
