بخشی از مقاله
چکیده
این مقاله کلیدی با هدف بررسی سوابق و راهکارهای ایجاد دوام و قوام در مدیریت منابع آب جهت رسیدن به یک نگرش مشترک در پیوند اکولوژی با چرخه آب تهیه شده است که در راستای موضوع ششمین کنفرانس مدیریت منابع آب می باشد. بررسی و شفاف سازی ارتباط اکولوژی با چرخه آب در مدیریت منابع آب امری ضروری است، چراکه چرخه آب به چگونگی رسیدن آب به انسان، حیوانات و گیاهان اشاره دارد. در کنار این مسأله، چرخه آب باعث انتقال مواد مغذی، آلایندهها از جمله پاتوژنها و رسوبات به داخل و یا خارج از اکوسیستمهای آبی شده و این جریان توسط اکوسیستم در نقاط متعددی تغییر داده میشود.
تنظیم فرآیندهای هیدرولوژیکی و اکولوژیکی، بر پایه یک رویکرد سیستمی، ابزار جدیدی برای مدیریت یکپارچهی حوضههای آبریز ایجاد میکند که منجر به هماهنگسازی نیازهای اجتماعی با پتانسیل موجود در یک منطقه میشود. این دو مفهموم در یک زمینه میان رشتهای به نام اکوهیدرولوژی، با یکدیگر پیوند میخورند. مضافأ، تغییر پارادایم فکری از تفکر مکانیسمی به تفکر هالیستیک - اکوسیستمی - بیش از هرچیز دیگری مدیریت منابع آب را در جهان متحول کرده است و پیشنیازی برای یکپارچگی در مدیریت منابع آب - IWRM - وبسترساز توسعه پایدار در حوضههای آبریز است.
محققین در این رشته با آگاهی بیشتر و نگرش عمیقتر، به شناخت تعامل بین چرخههای هیدرولوژی و رفتار اکوسیستمها و بررسی مشکلات ناشی از فعالیتهای انسان در بهم خوردن تعادل بین منابع آبی و پایداری محیط که در تأمین غذای انسان، حفاظت خاک و زیبایی محیط دخیل هستند، میپردازند. در بیست سال گذشته تلاشهای زیادی جهت توسعه تفکر اکولوژیکی درتربیت نیروی انسانی و ظرفیتسازی در مدیریت منابع آب شده است. همچنین حجم سرمایهگذاری و گسترش طرحهای توسعه منابع آب قابل توجه بوده و ایران را به یکی از بزرگترین آزمایشگاههای آب جهان تبدیل نموده استولی غالباً، برخوردها بر مبنای تفکری غیراکولوژیکی - مکانیسمی - بوده است.
راه طولانی در گذر از توسعهی کمی به توسعهی کیفی در ظرفیت سازی و توسعه منابع آب با تفکری اکولوژیکی در پیش روست. مروری بر پروژههای تحقیقاتی-کاربردی ملی انجام شده نشان میدهد که این پروژهها زمینهساز ظرفیت سازی بوده و تجربیات ارزشمندی در زمینه ایجاد دوام و قوام در مدیریت منابع آب بوجود آورده است، از اینرو سعی شده است در راستای محورهای ششمین کنفرانس ملی مدیریت منابع آب ایران، تجربیات کنونی مورد بررسی قرار گرفته و چالشها و دغدغههای موجود در جهت ایجاد یک نگرش مشترک بین مسئولین آب کشور و دانشگاهیان تجزیه و تحلیل شود. اعمال جامع نگری در برخورد با پیوند اکولوژی با چرخهی آب میتواند باعث تبلور جنبه های نظری و عملی چالشهای فوق گردد.
مقدمه
امروزه بررسی مسائل مرتبط با منابع آب و محیط زیست نشان میدهد که در 20 سال گذشته، ظرفیتسازیهای مناسبی در سطح کشور انجام شده است و به نوعی نیروهای متخصص و توانمندی در این زمینه به جهت بررسی مسائل و چالشهای مدیریت منابع آب و در سطح کلان در زمینهی محیط زیست، پرورش یافتهاند که میتوان تعداد این نیروها را بالغ بر 8000 نفر برآورد نمود. موضوع مهمی که اهمیت این مسئله را دوچندان مینماید، تجربیات ارزشمندی است که از طریق پروژههای کاربردی انجام شده در طول 20 سال گذشته بدست آمده است.
در این مقاله سعی شده است به تفکیک محورهای ششمین کنفرانس ملی مدیریت منابع آب ایران ، تجربیات و درسهای گرفته شده ازمسائل آب و محیط زیست کشور مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و چالشهای پیشرو در این زمینه برای ایجاد یک نگرش مشترک در دوام و قوام بخشیدن 1در مدیریت منابع آب بررسی گردد. چالشهای رو به افزایش برنامهریزی آموزش آب با برنامهریزی و سرمایهگذاری عظیم صورت گرفته در توسعهی منابع آب توازن و یکپارچگی لازم را نداشته است. تغییرات آب و هوایی وتکنولوژیهای نو و در حال وقوع نیز دغدغهها و فرصتهای جدیدی را پیشِ روی محققین و دست اندرکاران گشوده است.
اساتید و برنامهریزان آموزش عالی به دنبال راهها و ابزارهایی برای گذر از کمیّت به کیفیت سیستمهای آموزشی هستند. کلید اصلی چنین رویکردی در آموزش آب، توسعهی یک نگرش مشترک در میان سازندگان، ذینفعان و دست اندرکاران محیط دانشگاهی و همچنین مهندسان، مدیران، سازندگان و سیاستگذاران نظام اجرایی آب کشور است. دو عنصر مهم دوام و قوام 2یعنی، ایجاد صلابت و دوام 3و امکانات و زیرساختهای انسانی، مادی و معنوی و فزایندگی اقتصادی 4برای جستجو، حفظ و نگهداری در سطوح عالی 5 در آموزش آب و توسعهی موفق منابع آب میباشند.
ایجاد سازگاری با تغییرات تکنولوژیکی و اجتماعی در یک محیط تصمیمگیری مشارکتی6 باعث میشود برنامههای آب، متمایز، پُرجنب و جوش، و رقابتی باشند. یک سوال اصلی این است که چگونه در افرادی که با شما کار میکنند انگیزه ایجاد کنیم و هیجان را به برنامه های آب بیاوریم. با توسعهی یک نگرش ذهنی مثبت از طریق تولید دانش آب و انتشار آن، ارائهی برنامههای دنیای واقعی آب، کارگاههای حرفهای و توسعهی اخلاق کاری، نشان دادن و به تصویر کشیدن کارهای پیشگام در آب و تقویت تعامل هیئت علمی- دانشجویان- متخصصین در بخش آب در داخل و خارج از محیط کلاس درس، می توان به این مهم دست یافت.
در بیست سال گذشته ظرفیتسازی در بخش آب فوق العاده بوده است اما بهرهوری برنامههای درسی از جمله دکترای آب نیاز به تقویت و بازنگری دارد. سرمایهگذاری در زیرساختهای آب، ایران را به عنوان یکی از آزمایشگاه های بزرگ آب در جهان معرفی کرده است. اما همه تصمیمهای ما برای توسعهی منابع آب، بر اساس مدیریت منطقی و درست منابع آب استوار نبوده است. گذر از توسعهیکمّی به کیفی آموزش آب و گذر از مدیریت تأمین به مدیریت مصرف در توسعهی منابع آب از جمله چالشهای عمدهای هستند که باید به آنها پرداخت. توسعهیکمیّت و کیفیت اعضای هیئت علمی 7مرتبط با موضوع آب - آنها سیستم عامل برنامههای آب با ابعاد انسانی هستند - که در قالب آن بتوان استادان جوان را برای ارتقای دانشگاهی و حرفهای آماده نمود، میتواند کلید ایجاد دوام و قوام در سیستم آموزشی آب باشد.
تولید انبوه فارغالتحصیلان دکتری و نبودن برنامه، الگوهای مناسب و انگیزههای ارتقا علمی و آموزشی باعث یک هرج و مرج در تلاشهای گسترده موجود برای ظرفیتسازی شده است. رابطهی نزدیک بین دانشگاهیها و مدیران و سیاستگذاران در صنعت آب کشور میتواند تضمین کنندهی ایجاد صلابت حرفهای بخش آب باشد. افزونگی آگاهی آب در داخل کشور و دیپلماسی آب در منطقه میتوانند تلاش ما را در جستجو برای ایجاد یک نگرش مشترک در آموزش و توسعه منابع آب سرعت بخشند. پرداختن به همهی موارد فوق فراتر از یک مقاله است. در این مقاله فقط به توسعهی پیشنیازها و نمونهای از بسترهای ایجاد شده در دوام و قوام بخشیدن به چالشهای مدیریت منابع آب پرداخته میشود.
در ادامه این مقاله، مروری اجمالی بر محورهای ششمین کنفرانس ملی مدیریت منابع آب ایران با هدف معرفی تجربیات ملی و بین المللی صورت میگیرد. سپس با معرفی دستاوردهای علمی کسب شده و ظرفیتسازیهای صورت گرفته، دانش و زیرساختهایی که در دانشگاههای تهران و امیرکبیر ایجاد شده است بهصورت مطالعهی موضوعی این مقاله ارائه میشود. مروری بر محورهای کنفرانس محور 1 و : 2 پایداری اکوسیستم های آبی و مدیریت جامع و بهم پیوسته آب در سالهای اخیر، اکوهیدرولوژی به عنوان پل مهمی میان اکولوژی و مدیریت محیط زیست مطرح شده است.
برای پایداری اکوسیستم آبی، تعریف اهداف چندبعدی که با مباحثی همچون منابع آب، تنوع زیستی، خدمات اکوسیستم، انعطافپذیری و مسائل فرهنگی گره خورده باشد، ضروری است. برای نیل به این اهداف، اکولوژیستها و هیدرولوژیستها باید با دانشمندان علوم اجتماعی و سیاستگذاران برای توسعهی طرحهای جامع 8کار کنند. از اینرو بررسی این مسائل و مطالعات انجام شده در سطح ملی و بین المللی باید مورد توجه بیشتری قرار گیرد. از مطالعاتی که در زمینهی مطالعهی موضوعی این مقاله انجام شده است میتوان به مراجع [1] ، [2] و [3] ، رسالههای دکتری کراچیان [4]، مریدی [5] و احمدی [6] اشاره نمود.
محور : 3 نیاز های اکولوژیکی در حوضه آبریز
امروزه فعالیتهای انسانی نظیر ساخت سدها مهمترین عامل تغییر در رژیم طبیعی جریان و چرخهی آبی بوده است. یکی از مهترین چالشهای مدیران و محققان حوزهی علوم آب محاسبهی جریانهای متغیر طبیعی رودخانه و درک اهمیت حفاظت از منابع آب و تنوع زیستی و زیست بوم وابسته به جریان رودخانه است. جریان زیستمحیطی، توصیفی از زمان، کیفیت و مقدار جریان آب مورد نیاز برای حفظ آب شیرین، اکوسیستم رودخانه، رفاه انسان و معیشت وابسته به آب است. به علت وجود دخالتهای انسانی در رژیم طبیعی رودخانه تعیین مقدار مورد نیاز آب زیستی امری بسیار مشکل و تأمل برانگیز است. تلاش موثر برای حفاظت از آب مورد نیاز اکوسیستم رودخانه، امری غیر قابل چشم پوشی است. از جمله مطالعات مهمی که در این زمینه انجام شده است و به مطالعهی موضوعی این مقاله مرتبط میشود، میتوان به مراجع [7] و [8] اشاره نمود.
محور : 4 مدیریت چرخه آب شهری
مدیریت اثربخش آب شهری باید مبتنی بر درک علمی اثرات انسانی روی چرخهی آب شهری و محیط زیست شهری باشد. چنین اثراتی در زمان و مکان تغییر میکنند، و نیاز است باتوجه به اقلیم موضعی، توسعهی شهری، راه و رسمهای فرهنگی، زیستمحیطی و مذهبی، و دیگر عوامل اجتماعی فرهنگی، کمّی شوند. مدیریت بخش آب از مدیریت سایر بخشها جدا نیست بلکه در ارتباط و متأثر از هم هستند. مدیریت آب شهری در ارتباط با سیاستهای شهرسازی و توسعه شهری است. شهرسازی و توسعهی شهرها و تبدیل مناطق بایر به اراضی شهری، امکان و فرصت نفوذ آب باران به درون زمین را به شدت کاهش میدهد.
