بخشی از مقاله
معماري عمارت تاريخي قوام الدوله
شناخت بنا
1)موقعيت طبيعي:
بناي مورد نظر در محدوده جغرافيايي بدرزوي طول جغرافيايي 51 درجه شرقي و عرض جغرافيايي 25 درجه شمالي قرار گرفته و داراي آب و هواي معتدل كوهپايه بوده و ارتفاع أن 1280 متر از سطح دريا بر روي خط زلزله خيز قرار دارد.
2)موقعيت فعلي:
عمارت تاريخي قوام الدوله در يكي از محلات پنج گانه حصار صفوي شهر تهران در داخل كوچه اي به نام ميرزا محمود وزير و در مركز تاريخي شهر تهران قرار دارد. بنايي مذكور در محله سرچشمه و كوچه ميرزا محمود وزير به امتداد و خيابان اميركبير به طرف غرب برخورد مي كنند.
3)تاريخچه بنا:
منزل قوام الدوله كه سال 1253 هجري قمري بنها شده متعلق به ميرزا محمدخان قوام الدوله پدربزرگ قوام السلطنه و وثوق الدوله و معتمدالسلطنه بوده و پس از فوت محمدخان سهمكوچكترين پسر يعني معتمد السلطنه ساختماني بين كوچه ميرزا محمود وزير و سرچشمه (محل فعلي حسينه بني فاطمه) شد.
- سهم قوام السلطنه برادر بزرگتر موزه آبگينه فعلي و مزارع چاي در شمال شد و وثوق‌الدوله سليمانيه شرق تهران (افسريه فعلي) را تملك در آورد.
- همسر ميرزا محمد قوام الدوله سهمش را از 8-1 مايملك اينان كه همان خانه فعلي قوام و حول و حوش آن و همچنين مزرعه مقصودآباد (بهشت زهرا) شد.
- منزل فعلي وثوق بعد از اينكه وراث سهمشان را از پلاك اصلي مانده آن براي عظيم‌الدوله قوامي آشتياني و معتضدالملك وثوق اختصاص يافت و وثوقي، قسمت خودشان را كه سالن گچبري سفيد و سالن گچبري طلايي واقع در كوچه محدث بود به اشخاص خصوصي فروخته و آنچه كه در دست
ميراث فرهنگي باقي است به كوشش خانم قوامي آشتياني دختر عظيم الدوله و دست خانوادگي ايشان كه از نزديكان وزير فرهنگ و هنر در سالهاي گذشته بوده به مالكيت وزارت فرهنگ و هنر در آمد عمارت موجود بازمانده مجموعه وسيع است اين مجموعه در گذشت چندين عمارت را شامل مي شد كه خانواده هاي منتسب به صاحبخانه در آن زندگي مي كردند علاوه بر آن درشكه خانه اي در قسمت شمالي خانه فعلي بوده كه اخيراً تبديل به پارك كوچكي شده است.
حمامي نيز در گوشه شمال شرقي بنا موسوم به حمام قوام و همچنين عماري به نام حسينيه از جمله ديگر متعلقات اين مجموعه بوده اند كه امروز به صورت اجزاي منفك از هم در آمده و غالباً از هيئت اوليه تغيير شكل يافته اند.
4)مشخصات بنا:
ساختمان تاريخي قوام الدوله در حال حاضر از عمارتي سه طبقه شكل گرفته كه دو حياط وسيع در شمال و جنوب آن را در ميان گرفته اند اين عمارت شامل يك زيرزمين است.
در طبقه فوقاني دو تالالر متصل به هم و در ميان قرار دارند و دو راهرو در طرفين تالارها و اطاقهاي اين دو راهرو در دو طبقه تالارها را در برگرفته اند.
تالارها داراي سقف هاي رفيع هستند و ارتفاع آن هم اندازه ساختمانهاي دو طبقه طرفين طراحي گرديده است.
اطاقهاي طرفين كوچكتر و جاي استراحت و خلوت ولي تالارها وسيع و با شكوهند.
تالار جنوبي از كف تا سقف از نقاشي رنگ و روغن پوشيده شده در اين تالار نقش هاي آميزه اي از روشهاي ايراني و فرهنگي هستند و هيچ سطحي از چشم هنرمند آن دور نمانده و تمام سطوح اطاق پركار و خوش نقشند.
در شمال تالار نقاشي و در سوي ديگر آن تالار آينه قرار دارد. تالارهاي مستطيل شكل كه به واسط يك ارسي زير نقش هفت كنده به حياط شمالي مربوط مي شود در صورت بالا رفتن بازشوها به ايوان تبديل خواهد شد.
در جنوب تالار هم يك ارسي سه لنگه ارتباط تالار آينه را به تالار فوقاني برقرار مي‌نمايد تا در صورت نياز چشم انداز در چشم انداز و نقش در نقش تركيب گردد.
در طرفين شاه نشين تالار نقاشي و بادگير استقرار يافته اند و با باز كردن درها مي توان به هر دو تالار امكان تنفس در هوايي تازه را برقرار كرد. اين بادگيرها از داخل كوچه جشم انداز زيبايي را به خانه تاريخي قوام الدوله بخشيده اند.
5)نوع بهره برداري و خصوصيات بارز آن
اين به نام اكنون به عنوان دفتر مطالعات محور فرهنگي- تاريخي تهران استفاده مي‌شود. بازديد و برداشت دانشجويان دانشكده معماري و هنر از ديگر عملكردهاي بناست.
6)عوامل تزيين شده بنا و نوع آن
ارزشهاي فوق العاده تزئينات و تركيب عوامل مختلف تزئيني در ساختمان قوام از وجه‌هاي غير قابل انكار و در اصل هويت و شخصيت كاملاً متمايز اين بنا در مجموعه بناهاي تاريخي شهر تهران است و از آن جمله مي توان از تزئينات زير نام برد:
1)آينه كاري به اشكال هندسي زيبا و مقرنس
2)گچبري روي بدنه و سقف
3)نقاشي هاي ديواري روي بدنه و سقف
4)تزئينات بار چه بدي و گره چيني اري ها
5)شبكه چيني پنجره ها زيرزمين.
6)آبرچيني سقف زير زمين
تالار اينه ازاره اي از سنگ مرمر دارد و بدنه ها و سقف از آينه پوشيده شده است كه به شكل زير نقش بريده شده اند تا در تركيب با گچبري ظريف و منقوش به گل و بوته، تركيبي بدين را در منظر چشم قرار دهند. از ويژگي هاي منحصر به فرد اين تالار گداورهاي رنگي، پرتره زناني است كه در داخل قابهاي آينه قرار گرفته اند.
اين گداورها جزء اولين تصاوير زندگي كه در قرن نوزدهم به چاپ رسيده اند.
7)نوع مالكيت بنا و مشخصات ثبت آن در رديف آثار تاريخي جهان مذكور اكنون در مالكيت سازمان ميراث فرهنگي كشور است.
8)اقدامات انجام شده در مورد فريم بنا ذكر مشخصات:
ضرورت انجام اين اقدام پس از ثبت آن در رديف آثار تاريخي لازم به نظر مي رسد و تا كنون اقداماتي در اين زمينه انجام نپذيرفته است:
اين بنا در سال 1253 يا سال 1211 ش، در زمان محمدشاه قاجار براي يكي از صاحب منصبان دوره قاجاريه به نام ميرزا محمد قوام الدوله آشتياني ساخته شد. وي در ديوان محاسبات ماليات سمتي داشت. پسر قوام الدوله، حسن وثوق نام داشت، كه در سال 1268 ش، جاي پدر را گرفت و در دوره هايي وزير فرهنگ، دارايي، خارجه و نخست وزير بود.
قسمتي از بنا در تعريض كوچه ميرزا محمود وزير از بين رفته كه به احتمال زياد متصل كننده اندروني و بيروني به يك ديگر بوده است. هم چنين، تبديل ايوان تابستاني به تالار آينه كاري از ديگر تغييرات بنا است كه پس از توسعه ارتباط ايرانيان با كشورهاي اروپايي صورت گرفته است. در تزيينات
داخلي بنا نيز نقوشي افزوده شده كه علاوه بر قلم هنرمند، از لحاظ رنگ نيز پختگي قبلي خود را ندارد و از نگاره هاي قبلي به طور كلي متمايز است. احتمال داده مي شود كه دورتادور حياط بيروني اتاق هايي وجود داشته كه در حال حاضر اثري از آن ها نيست. وقتي اين ساختمان تحت نظر سازمان حفاظت آثار باستاني در آمد، چند اتاق، آشپزخانه و سرويس هاي بهداشتي در ضلع شرقي حياط بيروني به آنها افزوده شد كه البته قسمت نوساز با بافت قديمي خانه، از قبيل در و پنجره، تزيينات شومينه و گچ بري و نماي خارجي به طور كلي مطابقت ميكند، به طوري كه تشخيص آن دشوار است.
معماري دوران قاجاريه و دوران سنتي پيشين كه بعدها تأثيرات فرنگيبر روي تزيينات آن مشهود است، بيش تر يادآور معماري زنديه در شيراز است.
از خصوصيات اين بنا به نظم و تقارني اشاره كرد كه با آجر و چوب در نماي ساختمان به وجود آمده است. وجود هفت دري در اين بنا از جمله مهم ترين عوامل زيبايي آن محسوب مي شود. هفت دري جزو عنصرهاي معماري ايراني اسلامي است. دري جزو عنصرهاي معماري ايراني اسلامي است. در حياط بيروني يك حوض و چند باغچه تعبيه شده است. قرينه اين حياط نيز حياط ديگري است كه حياط اندروني محسوب مي شود و داراي باغچه و حوض است. اين دو حياط با چند راهرو به هم ديگر مرتبط مي شوند. از ويژگي هاي ديگر وجود دو بادگير و يك شيرواني در بام بنا است كه انسان را براي رفتن به طبقات بالا بر مي انگيزد. اين دو بادگير قرينه هم هستند. در معماري ايراني از زماني دور دست، بادگير با نام هاي گوناگون چود «بادهنج»، «باتخال»، «خيشود» و «خيشان» به كار مي رفته است. كار بادگير خنك كردن هواي جايگاه سكونت مردم بوده و تهويه داخل ساختمان را انجام مي داده است. بادگيرها علاوه بر خنك كردن و تهويه هوا، جنبه تزييني نيز داشته و از مشخصات بارز خانه هاي قديمي اشراقي بوده است. يك بادگير به طور كلي برجي چهارگوشه است كه تا بلنداي بام خانه ها ساخته مي شود. اندازه چهارگوش بادگير 2 در 2 متر است. در اطراف برج بادگير، شكاف هاي عمودي جاسازي مي شد كه داراي چند پره بوده و باد پس از برخورد با اين پره ها از كانال بادگير به ميان برج و ساختمان راه مي يافت.
در اين بنا نماي بادگير از آجر تهيه شده است و تزيينات قسمت فوقاني هر شيار داراي ارسي و آينه است كه اين عامل هماهنگي كامل بين تزيينات نقاط مختلف بنا را نشان مي‌دهد. اين هماهنگي در كار معماري و هنر ايران از بزرگ ترين تا ظريف ترين عناصر را شامل مي شود.
ورود به قسمت داخل بنا از حياط بيروني و دروني و از طريق دو راه پله انجام انجام مي شود. طبقه اول متشكل از دو تالار بزرگ به نام هاي آينه و تبني يا سفره خانه و دو راهرو و سه اتاق كوچك است. طبقه دوم نيز متشكل از دو راهرو و شش اتاق است كه يك راهرو و سه اتاق در ضلع غربي و يك راهرو و سه اتاق ديگر در شلع شرقي بنا شده است. زيرزمين ساختمان در قسمت زيرين تالار آينه و تبني قرار گرفته كه تنها از حياط اندروني مي توان به آن وارد شد.
آرايش درها از نوع گره سازي با چوب است. نور طبيعي زيرزمين در دو شلع شمالي و جنوبي از طريق آجرهاي لعاب دار آبي رنگ موسوم به «پاچينگ» تأمين مي شود. ديوارها از خشت و سقف از تيرچه ساخته شده است. تزيينات بنا به آينه كاري و نقاشي گل و مرغ روي گچ و مقرنس كاري و گچ بري است، و كف اتاق ها با كاشي هاي ابر و باد پوشانده شده است. بيشترين تزيينات بنا را مقرنس كاري هاي زيبا تشكيل مي‌دهد. در ابتدا نقاشي ها به طور كامل ايراني بوده است، ولي با بازسازي مجدد، تزيينات و نقاشي ها فرهنگي شده كه بيش تر آن ها اثر لطف علي شيرازي است. اتاق يا تالار آينه اين مجموعه كه در طبقه هم كف و در قسمت شمالي خانه قرار دارد و از ديگر اتاق‌هاي جانبي بزرگ تر است، مخصوصپذيرايي از ميهمانان و سياست مداران وقت بوده است،
