بخشی از مقاله
چکیده
شرایط متغیر و نامطمئن در سالهای گذشته موجب شده که موج جدیدی از جهانی سازی به راه بیفتد. شرایطی که بسیار متغیر بوده و عدم اطمینان و قطعیت از بدیهیات آن است. در این شرایط هسته مقابله با عدم قطعیتها مجهزبودن به دانش و آگاهی است. دانش و آگاهی بینشی خواهد داد که افق تصمیمگیریها را وسیعتر خواهد کرد. پاداشی که چابکی به سازمانها خواهد داد پایداری در برابر شرایط است از سویی با توجه به اینکه دولتها از بزرگترین سازمانها میباشند و نیازمند پایداری بوده و از سوی دیگر با توجه به الزام برای توسعه محتاج کارآمدی میباشند تا به صورت شرطی لازم و کافی باعث توسعهیافتگی و افزونی مشروعیت برای آنان باشد و با عنایت به اینکه مفاهیم کارآمدی و کارآیی مفاهیم تازهای در عصر ما به شمار میآیند.
ولی در تاریخ تفکر حکومتی و به ویژه در نهجالبلاغه رگههایی از آنها دیده میشود، به طوری که اکنون در نظامهای غیردینی پیشرفت و کارآیی حکومت یا یک سازمان تنها با ملاحظات و معیار مادی سنجیده میشود، ولی در نظام سیاسی اسلام و سیره حکومت نبوی و علوی علاوه بر ملاحظات مادی به ابعاد معنوی کارآیی و شرافت و ارتقای کرامت انسانی در رفتار سازمانی و تعامل حکومت و مردم نیز توجه شده است و اصولاً بازده مادی با افزایش بهینه بازده معنوی در نظر گرفته شده است. دراین مقاله به معیارهای ضروری چابکی و کارآمدی مانند زمانمندی، نظارت و پاسخگویی پرداختهایم.
.2مقدمه
در ابتدای زندگی سیاسی جامعه بشری تنها وظیفه که برای دولت ها متصور بود، تامین امنیت و نظم بود. وضعیت سیاسی و اجتماعی جامعه بشری، در حدی عقب مانده بود که بیش از تامین امنیت، دیگر وظیفه برای دولت ها متصور نبود و انسان ها نیز بیش از این انتظاری نداشتند. اما با گذر زمان، تسلط و استفاده از منابع طبیعی گسترش یافت و انسان ها توانستند با خردمندی دشواری های طبیعی را دفع نموده و از بسیاری مواهب طبیعی در راستای ساده ساختن زندگی استفاده نمایند. تکنولوژی و علم و پیشرفت کرده و از این رهگذر شکل زندگی عمومی تغییر کرد. با تغییر شکل زندگی، خواسته ها و تمایلات جوامع انسانی نیز تغییر یافت.
از این رهگذر، انتظارات و تصورات قبلی را که شهروندان در مورد دولت ها داشتند، تغییر کرد و انتظارات جدیدتر و بیشتری مطرح شدو باعث شد نهادهای بین المللی مانند بانک جهانی با ارزیابی 6 شاخص حکومتداری شامل پاسخگویی و مسئولیت پذیری، ثبات سیاسی و نبود خشونت، کارآمدی دولت، کیفیت مقررات و قوانین، حاکمیت و اجرای قانون، و کنترل فساد کارآمدی دولتها را ارزیابی کنند.
بر همین اساس نهاد دولت به عنوان گسترده ترین و مقتدرترین سازمان موجود به منظور دوام و پایبندی خود، نیازمند تحصیل رضایت افزون تر شهروندان،به منظور افزایش مشروعیت اولیه است که این موضوع با کارآمدکردن دولت یعنی ، قابلیت و توانایی اداره هر کشور توسط مدیران و کارگزاران شایسته آن و ایفای بهینه کار ویژه های دولت و کسب حداکثر رضایتمندی مردم حاصل می شود ، نتیجه حاصل از کارآمدی یقینا به توسعه یافتگی منجر خواهد شد.از سوی دیگر چابکی هم از ضروریات توسعه و پایداری می باشد که در مقاله حاضر به ابعاد مختلف آنها در حکومت اسلامی می پردازیم آن می پردازیم.
.2تعاریف
کارآمدی
کارآمدی با واژگانی مانند »اثربخشی« و »تقرب به هدف« مترادف است. - زاهدی و الوانی، فرهنگ جامع مدیریت: - 111 کارآمد آن است که کارها را بهنیکویی انجام دهد. کارآمدی، درخور بودن، بهکار آمدن، مورد استعمالیافتن، مفید بودن و خدمتکردن است. » لیپست«، کارآمدی را اینگونه تعریف میکند: تحقق عینی یا توان نظام در تحقق کارکردهای اساسی یک حکومت، بهگونهای که بیشتر مردم و گروههای قدرتمندِ درون نظام آنرا مشاهده کنند. - لیپست، مشروعیت و کارآمدی: - 11بنابراین کارآمدی با مفاهیمی همچون کارآیی، پاسخگویی و مشروعیت ارتباط نزدیکی دارد.
کارآمدی »میزان نیل به اهداف تعیینشده« است. - زاهدی و الوانی، همان: - 111 بهطورکلی اثربخشی میزانی است که یک اقدام یا فعالیت، به هدف پیشبینی شده نایل میشود. - معینی، فرهنگ واژهها و اصطلاحات مدیریت و سازمان: - 211 در فرهنگ اصطلاحات مدیریت، کارآمدی به مفهوم »میزان موفقیت در تحقق هدفها و یا انجام مأموریت« است که نشاندهنده درجه رسیدن به اهداف میباشد. - همان: - 155
در حقیقت کارآمدی را میتوان بیانگر قابلیت و توانایی یک نظام اجتماعی در رسیدن به اهداف تعیینشده و حل مشکلات جامعه دانست؛ آن هم با وجود امکانات و موانعی که در هر جامعه با توجه به اهداف آن متفاوت است. بر این اساس کارآمدی بر پایه مقولاتی از قبیل توانایی، اهداف، امکانات، موانع و جوامع مختلف تبیین میشود. در پاسخ به این سؤال که آیا رژیم سیاسی توانایی تحقق اهداف حکومت، اداره جامعه و اداره امور سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مردم را داراست یا خیر، باید گفت هر اندازه که نظام سیاسی با توجه به توانایی و امکانات و موانع پیش روی خود به اهداف خود نایل آید، آن نظام سیاسی کارآمدتر است.
چابکی
مفهوم چابکی در لاتین مفهومی بر اساس کاراتر ساختن فعالیتها از شکل گذشته به حال میباشد و تمرکز آن بر زمان انجام کنش و واکنش ها در شرایط غیر منتظره است. واژه غیر منتظره در این تعریف شامل واکنش ها در شرایط شناخته شده و هم در شرایط و موقعیتهای ناشناخته می باشد. - آقایی: - 2 چابکی عبارت است از، شناسایی موفق مبانی رقابت - سرعت، انعطاف پذیری، نوآوری، کیفیت و سودآوری - ، انسجام منابع، و اقدامات مناسب در محیط پویا و دارای تغییرات سریع بوسیله فراهم کردن محصولات و خدمات مورد نیاز مشتری.
توانایی بقاء و پیشرفت در محیطی با تغییرات مداوم و غیر قابل پیش بینی. بهره گیری از تغییرات به عنوان فرصتهای ذاتی نهفته در محیطهای آشفته. توانایی پاسخگویی موثر به مشتری. هرچند تعاریف متنوعی برای چابکی ارائه شده اما هیچ کدام دیگری را نقض نمیکند و آنچه همه محققان بر آن اتفاق نظر دارند بقاء و رشد سازمانی، انعطاف پذیری و سرعت در پاسخ گویی به تغییرات محیطی است.
.3رویکردها و نظریههای کارآمدی
در باب تبیین کارآمدی بهعنوان پدیدهای سیاسی و اجتماعی، معیارهای متفاوتی بیان شده است. در یک دیدگاه، در تبیین پدیدههای اجتماعی و سیاسی میتوان دو گونه تبیین را بهآسانی شناسایی کرد: تبیینهایی که به عوامل ساختاری تمسک میجویند و تبیینهایی که بر پایه عوامل متعلق به کارگزاری است. آن دسته از نظریهها و تبیینهایی که عوامل ساختاری یا عوامل متعلق به بستر را در اولیت میدانند، ساختارگرا نامیده میشوند و آن دسته از تبیینها و نظریه هایی که اولویت را بهعوامل کارگزارانه میدهند، اراده گرا نام گرفتهاند. - کالین، درآمدی انتقادی بر تحلیل سیاسی: 171 214 و ساختار و کارگزار: 303 327 تبیین پدیدههای سیاسی اجتماعی، ساختار و کارگزار را مستلزم هم دانسته و به هر دو متمسک میشود که بدان ساختار کارگزار گویند.
از سویی دیگر در باب کارآمدی حکومت، نظریههای متعددی نیز مطرح شده که به آنها میپردازیم:
1. نظریه توفیق: براساس این نظریه، هر سازمانی برای بررسی کارآمدی خود باید اساس محاسبه را »توفیقات نهایی« بداند. از این رو بر این پایه، روشها در کارآمدی تأثیری ندارد.
2. نظریه سیستم: براین اساس نظام یا سازمان، هنگامی کارآمد است که ارتباط خروجی و ورودی آن کاملاً آشکار و قابل تبیین باشد؛ یعنی عملیات تغییر و تحول باید چنان روشن و مقید باشند که در هر شرایط محیطی وقتی ورودی تحقق یافت، خروجی کاملاً معین باشد.
3. نظریه رضایت مردم: طبق این نظریه، یک حکومت را در صورتی میتوان کارآمد دانست که عناصر مؤثر در بقای خود را راضی کند. در این نظریه ، بدون توجه به توانایی حکومت در تحقق اهداف، تنها به این وجه توجه میشود که حکومت تا چه مقدار توانسته است رضایت مجموعه کسانی را که با آنها ارتباط دارد جلب کند. در این رویکرد هر مقدارکه حکومت بتواند رضایت مردم را بیشتر جلب کند، کارآمدتر تلقی خواهد شد.
4. نظریه نسبیت در کارآمدی: براین بنیاد، مبنای واحد و اصیلی برای مفهوم و میزان کارآمدی وجود ندارد، از این رو ارزیابی در این بحث نسبی است.
5. نظریه ذاتی عملی: ایننظریه مبتنی بر نظریه ذاتی اَعمال ارادی است که ریشه کارآمدی را در ماهیت عاملبودن حکومت میداند. نظریه مزبور برای هر عمل سه رکن قائل است: فهم عامل از وضعیت حقیقی، فهم عامل از وضعیت مراد و نیز برنامه عملی برای رسیدن به وضع مراد. در واقع هر عاملی که افعال درستتر - معقولتر - از او صادر شود، کارآمدتر است. - لاریجانی، مباحثی در مشروعیت و کارآمدی: 77 93 و حکومت و مبانی کارآمدی: 32 - 42
6. نظریه انجام تکلیف: بر پایه این نظریه با تبیین و تعیین شاخصها و محورهایی که وظایف و تکالیف نظام سیاسی را مشخص میکند، میزان التزام و تحقق این تکالیف، ملاک کارآمدی دانسته میشود. درواقع هر مقدار که حکومتکنندگان به تکالیفی که از یک منبع فرابشری گرفته اند بیشتر عمل کنند، کارآمدتر تلقی میشوند.
7. نظریه میزان اثرگذاری در روند امور: این نظریه، کارآمدی را ناظر به تأثیر عینی و واقعی در روند امور جامعه میداند و برای نفس »تأثیر« اهمیت قائل است. - ذوعلم، تجربه کارآمدی حکومت ولایی: 120 و - 121 در اینکه این رویکردها و نظریهها تا چه اندازه میتوانند بیانگر کارآمدی نظام سیاسی - بهویژه نظام جمهوری اسلامی - باشند، باید گفت هر کدام بر جنبه خاصی از کارآمدی تأکید دارند.
