بخشی از مقاله
چکیده
شهرستان بستک به لحاظ شرایط محیطی خشک و گرم حاکم بر آن از جمله نقاط فقیر کشور از نظر منابع آب محسوب می شود. این در حالی است که سالانه 7/24 میلیارد متر مکعب آب در استان هرمزگان به صورت هرز آب و سیلاب به دریا ریخته و از دسترس خارج می گردد. بعلت پراکندگی سازندهاي زمین ساختی شور و کیفیت نا مناسب آب هاي زیر زمینی، اهمیت آب در این منطقه دو چندان بوده بطوریکه مردم این منطقه در بیشتر ایام سال از کمبود شدید آب جهت آشامیدن و هم چنین کشاورزي رنج می برند. این منطقه از لحاظ زمین شناسی تحت تاثیر دو عامل زمین ساختی، یکی چین خوردگی کلی زاگرس و دیگري پدیده دیاپیریسم قرار دارد.
با توجه به اینکه از منابع آب زیر زمینی شور، قلیایی و سنگین و یا جریانات سطحی که از سازند هاي شور عبور می کنند در آبیاري بیشتر اراضی کشاورزي منطقه استفاده شده و سطح آب زیر زمینی بالا و شدت تبخیر نیز زیاد است، همواره از حاصلخیزي خاك منطقه کاسته می شود . گذشته از شور و قلیایی بودن خاك، فاکتور فرسایش نیز در این کاهش حاصلخیزي نقش دارد. در این تحقیق شواهد ژئومرفیک تاثیر گذار بروي منابع آب و خاك منطقه شناسایی و گنبد هاي نمکی به عنوان یکی از عوامل اصلی شوري آب و خاك منطقه معرفی شده است. بطور کلی جهت جلوگیري از تخریب منابع آب و خاك منطقه می بایست طرحهاي کنترل شوري در دو حیطه ساخت سازه هاي مکانیکی و بیولوژیکی مبتنی بر شرایط منطقه به اجرا درآید.
واژگان کلیدي: بستک، دیاپیریسم، گنبد نمکی، شوري خاك، منابع آب
.1 مقدمه و هدف
چشم انداز ژئومرفولوژي کنونی بستک ، تحت دو اثر عامل زمین ساختی ، یکی چین خوردگی کلی زاگرس و دیگري پدیده دیاپیریسم قرار گرفته است. با توجه به موقعیت جغرافیایی، منطقه بستک در بخش آرام زاگرس چین خورده قرار دارد و به هم خوردگی توالی منظم این قسمت را می توان به پدیده دیاپیریسم نسبت داد.[8] واژه دیاپیر بر گرفته از لغت یونانی جDiapeirein ض و به معناي سوراخ کردن است که نخستین بار توسط M.L. Mraze - 1915 - جهت توصیف چین هاي تاقدیس کوههاي کارپات که داراي هسته نمکی میباشند بکار برده شد. به توده اي از نمک بهکه شکل تقریباً گنبدي بر اثر وزن مخصوص کمتر نمک و فشارهاي وارده به لایه هاي رسوبی فوقانی ، از اعماق زمین بالا آمده و روي هم انباشته می شود گنبد نمکی می نامند .[12]
طبق نظریات دانشمندان علوم زمین ، منطقه حد فاصل بین گسلها ي قطر ، کازرون ، خط عمان و روراندگی زاگرس در پر کامبرین از رسوبات تبخیري گچ و نمک انباشته شده است که وجود این رسوبات و رسوبات زیرین ژنوسنکلینال زاگرس، درنحوه، چین خوردگی بعدي بسیار موثر بوده است.[7] سبکی و قابلیت شکل پذیري شدید نمک وگچ، نقطه ضعفهاي تکتونیک را به وجود آورده ، به طوري که گسلهاي گوناگون موجب شده اند که این سازندها به بیرون راه یافته و در شکل زمین ساختی منطقه تغییراتی را ایجاد نمایند. گنبدهاي نمکی که بدینگونه بالا آمده و رسوبات جوانتر را به بیرون رانده است ، حاصل آن در هم ریختگی هاي شدید در اطراف خود می باشد. [10]
بستک با اقلیمی گرم و خشک در جنوب کشور واقع شده است ، در نگاه اول تصور اینکه اقتصاد مردم بستک بر پایه کشاورزي است، با توجه به شرایط خاص منطقه تصوري دور از دهن است، اما اطلاعات و آمار حاکی از ان است که %30 اشتغال مردم منطقه وابسته به کشاورزي است و آب و خاك دو پایه اصلی کشاورزي است ، لذا توجه به آنها امري ضروري است . در دهه هاي اخیر به علل مختلف این دو منبع در معرض تهدید است؛ یکی از عوامل تهدید کننده در منطقه گنبد هاي نمکی هستند . بنابراین پرداختن به اینکه گنبدهاي نمکی چه تاثیراتی بر منابع آب و خاك منطقه دارد و چگونه می توان اثرات آنها را بر منابع آب و خاك کنترل کرد امري ضروریست. این تحقیق بر سنجش توانهاي طبیعی و انسانی منطقه استوار است و سعی کرده که کلیه عواملی که به هر نوع و میزان در شوري آب و خاك منطقه دخیلند را ارزیابی و مورد سنجش قرار دهد .
.2 تئوري و پیشینه تحقیق
گنبد هاي نمکی پدیده هایی هستند ژئومرفولوژیک که نقش دوگانه اي را از لحاظ اثرات خود بر محیط اطراف بازي می کنند . اثرات مخرب و منفی و اثرات مثبت و سازنده . اثرات منفی شامل شور شدن آبهاي سطحی ، شور شدن آبهاي زیرزمینی ، شوري خاك ، آلودگی محیط زیست و حرکات تکتونیک ناشی از گنبد نمکی مانند ریزش ، لغزش ، زلزله ، فرونشست می باشند که در منطقه بستک به وضوح قابل رویت هستند . اثرات مثبت آن، استفاده از گنبد نمکی به عنوان نمک طعام ، استخراج معادن نفت و گاز و ذخایر معدنی ، استفاده از گنبد نمکی جهت صنایع شیمیایی ، استفاده از گنبد نمکی در جهت جذب اکوتوریسم و همچنین استفاده از گنبد نمکی جهت دفن زباله هاي اتمی را می توان نام برد .
البته نقش گنبد نمکی را به عنوان تامین کننده منابع معدنی خاك نیز نباید نادیده گرفت. [6] در شهرستان بستک وجود گنبدهاي نمکی باعث شوري آب سطحی شده و آبهاي زیر زمینی هم بدلیل تماس مستقیم با زبانه هاي گنبدهاي نمکی شور شده اند . وضعیت خاکهاي منطقه نیز تحت تاثیر گنبدهاي نمکی قرار گرفته و شور شدن آنها در امر کشاورزي مسئله ایجاد کرده است. یافته هاي تجربی مکتوب قابل دسترس در مورد گنبدهاي نمکی بیشتر به اوایل قرن نوزدهم باز می گردد. پیلگریم -1908 هاریسون -1930 کسلر -1960 ریجاردسون -1972 بلن فورد -1982 درك فورد -1989 اظهار نظرهایی را در مورد گنبدهاي نمکی سري هرمز داشته اند .
اما در بخش مبانی گنبد نمکی عمده ترین منبع دو جلد کتاب مجموعه مقالات سمپوزیوم دیا پیرسیم با نگرشی ویژه به ایران می باشد که توسط وزارت معادن و فلزات در سال 1369 به چاپ رسیده است.[1] در مطالعات آب منطقه منبع مهم گزارش شناسایی منابع آب کارستیک و سازند هاي زمین شناسی حوضه مهران و نوار ساحلی می باشد که توسط وزارت نیرو در سال 1372 مطالعه شده است.[11] شرکت مهندسین مشاور اسپید آب فارس به سفارش استانداري هرمزگان گزارشی مفید از خاك و قابلیت اراضی منطقه بستک ارائه نموده است[9]؛ ولی در هیچکدام از منابع فوق الذکر به نقش گنبد نمکی در منابع آب و خاك اشاره اي نشده است.
.3 مواد و روش ها
الف- منطقه مورد مطالعه: شهرستان بستک در شمال غرب استان هرمزگان واقع شده است . از شمال و شمال غرب همجوار لارستان از استان فارس - از جنوب و جنوب غرب با شهرستان بندر لنگه – از شمال شرقی به بندر عباس و بندر خمیر و از غرب به اشکنان و لامرد فارس محدود است - شکل . - 1 از لحاظ موقعیت جغرافیایی، شهرستان بستک در بین مختصات'55°26 تا 53°49'طول شرقی و 27° 28 تا 26°27' عرض شمالی قرار دارد. مساحت کل شهرستان بستک 5253/7 کیلومتر مربع می باشد. نیمه شمالی شهرستان بستک جزء زیر حوضه رود فصلی شور است و رودشور نیز یکی از زیر حوضه هاي رودخانه کل می باشد و نیمه جنوبی شهرستان بستک نیز جزء حوضه آبریز رودخانه مهران می باشد و هر دو این رود ها به خلیج فارس می ریزند.
ب- روش انجام تحقیق در این پژوهش از روشهاي معمول و خاص پژوهشهاي جغرافیایی بهره گیري شده است که مهمترین آنها روش مشاهده مستقیم از روي زمین بوده است . برداشت هاي حاصل از مطالعات و برداشت هاي میدانی با اطلاعات و داده هاي موجود در نقشه هاي توبوگرافی با مقیاس 1:250000و[12] 1:50000 و نقشه هاي زمین شناسی 1:250000وعکسهاي هوایی 1:55000 و تصاویر ماهواره اي تطبیق داده شد و هچنین از منابع کتابخانه اي موجود و گزارش سازمانها نیز بهره گیري شده است .
