بخشی از مقاله
دیدگاه عشایر در خصوص اجاق خورشیدی جعبه ای مطالعه موردی: عشایر میهمان شهرستان سنقروکلیایی
چکیده
عشایر از جمله جوامعی هستند که به دلیل کوچ کردن، دسترسی کمی به منابع سوختی دارند و به ناچار با اسـتفاده از هیزم، آسیبهای زیادی را به سلامتی خودشان و محیط زیست وارد میآورند. هدف از این پژوهش کیفـی، دیـدگاه عشایر در خصوص تکنولوژی اجاق خورشیدی جعبهای میباشد که با بهره گیری از روش اقدام پژوهی انجام گردیـد. جامعه مورد مطالعه این پژوهش را عشایر میهمان شهرستان سنقروکلیایی، تیره چوپـان کـاره از ایـل کلهـر تشـکیل میدهد. فرآیند اجرای این تحقیق بدین صورت بود که ابتدا اجاق خورشیدی جعبهای بـا حمایـت دانشـگاه صـنعتی کرمانشاه در دانشکده کشاورزی دانشگاه رازی ساخته و مورد آزمایش قرار گرفت. مبتنی بر روش تحقیق اقدامپژوهی در مرحله اول اصلاحات فنی لازم روی اجاق خورشیدی صورت گرفت و سـپس طبـق یـک برنامـه مـنظم و پـس از آمادهسازی عشایر، اجاقها در اختیار خانوارهای آنان قـرار گرفـت. تجزیـه و تحلیـل دادههـای حاصـل از بحـثهـای گروهی، مصاحبه های انفرادی و مشاهدهی مستقیم محقق بیـانگر آن اسـت کـه عشـایر از ایـن اجـاق جهـت پخـتن غذاهایی همانند طبخ برنج، ماکارونی و گرم نگهداشتن غذا و شیر در طول روز استفاده می کنند. نتایج ایـن تحقیـق میتواند کمک شایانی به برنامه ریزان توسعه روستایی و عشایری جهت تأمین انرژی برای پخت پز کند.
کلیدواژه: انرژی، اجاق خورشیدی، توسعه، محیط زیست
مقدمه
زندگی روزمره مردم وابسته به تولید و مصرف انرژی است، لذا عرضـه و تقاضـای آن در جوامـع بشـری بـه طـور مستمر رو به افزایش است. در حال حاضر 77 درصد کل انرژی مصرفی جهان را سوختهای فسیلی تأمین میکننـد که با تولید گازهای آلاینده و گلخانهای در فرآیند تبدیل و در نتیجه تخریب لایه اوزن، محـیط زیسـت را بـه شـدت مورد تهدید قرار داده و موجب گرم شدن بیشتر دمای کره زمین میشوند. بنابراین به منظور حفـظ محـیط زیسـت، توجه به انرژیهای جایگزین (انرژیهای نو) ضروری به نظر میرسد. مصرف سوختهای فسیلی همچون نفـت و گـاز به عنوان منابع انرژی غالب در کشورها باعث به وجود آمدن خسارات جبران ناپذیری بـرای بشـریت خواهـد شـد. تـا آنجایی که استفاده بیش از حد از این منابع باعث افزایش میزان تولید بخار آب، گاز کربنیک و گازهای سـمی نظیـر مونوکسیدکربن و دی اکسید گوگرد خواهد شد. با بالارفتن میزان دیاکسیدکربن داخل جو زمین، دمای داخـل کـره زمین افزایش پیدا میکند. میزان زیادی از انرژی خورشید در طول موجهای کوتاه بوده و به راحتی از جو زمین عبور کرده و کمتر جذب این آلایندهها میشود، زمین در اثر گرمایی که از خورشـید مـیگیـرد از خـود تشعشـع حرارتـی می کند، اما انرژی زمین در طول موجهای بلند است و جذب دیاکسیدکربن میشود که این پدیده منجـر بـه ازدیـاد دما در سطح کره زمین خواهد شد. از مهمترین مضرات ناشی از مصرف سوختهـای فسـیلی مـیتـوان بـه آلـودگی محیط زیست، اثر گازهای گلخانه ای، تغییرات آب و هوایی و بارش بارانهای اسـیدی اشـاره کـرد. بـه همـین دلیـل استفاده بهینه از انرژی در فرآیند توسعه اقتصادی همواره به عنوان یک هدف مهم در توسعه پایدار مدنظر بوده است. برای اجتناب از تأثیر بیشتر این مضرات مصرف انرژیهای تجدیدپذیر یا انرژیهای سازگار با محیط زیسـت همچـون انرژی خورشیدی، انرژی بادی و انرژی زمین گرمایی و ... پیشنهاد میشود (معینی و دهقان منشادی، .(1389
علیرغم اینکه امروزه در اکثر کشورهای دنیا استفاده از انواع انرژیهای خورشیدی رو به فزونـی اسـت، امـا هنـوز استفاده از خوراک پزهای خورشیدی در اول راه خود قرار دارد، بخصوص در ایـران کـه امکـان دسترسـی بـه انـرژی خورشیدی به وفور امکان پذیر است، تاکنون کار علمی وسیعی در این زمینه و امکان استفاده از اجاقهای خورشیدی بخصوص در میان جوامع روستایی و عشایری صورت نگرفته است.
مدلهای مختلفی از این اجاقها در سطح دنیا وجود دارد که مهمترین این مدلها عبارتند از:
1. مدل دیشی
2. مدل جعبهای
3. مدل صفحهای
این اجاق ها از انواع ساده اجاقها هستند که هزینه پایینتری را داشته و کاربرد اسـتفاده در جوامـع روسـتایی و عشایری و هر جایی که امکان دسترسی به آفتاب باشد را دارند.
تحقیق حاضر در پی آن است که دیدگاه عشایر را در مورد اجاقهای خورشیدی جعبه ای مورد بررسی قرار دهد. بـه این منظور ابتدا از طریق جستجو در اینترنت، مدل اجاقهای خورشیدی جعبـه ای طراحـی گردیـد و بـا اسـتفاده از روش اقدامپژوهی، قسمت اول پژوهش در دانشکده کشاورزی دانشگاه رازی کرمانشاه بـا همکـاری دانشـگاه صـنعتی کرمانشاه انجام گردید که پس از آزمایشات مختلف اجاق و بهبود کارایی آن و در نهایت انتخاب مدل نهایی، قسـمت دوم پژوهش در میان جوامع عشایری اجرا گردید که نتایج حاصل از آن به تفصیل در نتایج پژوهش مورد بررسی قرار گرفته است.
ادبیات تحقیق
در کشور ما جامعه عشایری به عنوان جامعه سوم در کنار جامعه شهری و روستایی مطرح گردیـده اسـت کـه بـه دلیل ویژگیهای خاص معیشتی و فرهنگی خود کوچندگی را به دنبال داشته است و عملاً از دو جامعه دیگر متمـایز میشود (شیخی، .(1369 واژه ایل و عشیره یکی ترکی و دیگری عربی است و سابقه اسـتعمال آنهـا بـه زمـان ورود ترکان و اعراب به ایران مربوط میشود. اما در دو قرن گذشـته، بیشـتر از واژههـای دیگـر بـرای نامیـدن کوچنـدگان استفاده شده و در دهه 50 قرن حاضر به مرور مفهوم ایلات و عشایر جدا از هم به کار برده شده و به تدریج اصـطلاح عشایر رایج شد (امینی، .(1384 ایلات و عشایر ایران از دیرباز تا آغاز قرن کنونی یا حکومت را در دست داشتهاند، یـا شریک و حامی حکومت بودهاند و یا مدعی و رقیب آن ها، و یا به انگیـزه مقاومـت در برابـر زورگـویی و بـاج خـواهی حکومتها در حال جنگ و ستیز با آنها قرار داشتهاند (کیاوند، .(1368
محققان عشایر را مردمی میدانند که حداقل دارای سه ویژگی زیر باشند:
1. ساخت اجتماعی عشیرهای مبتنی بر سلسله مراتب ایلی
2. اتکای اصلی معاش به دامداری
3. شیوه زندگی شبانی مبتنی بر کوچ (اکبری، 1383 و کیاوند، .(1374
عشایر به جماعتی اطلاق میشود که محور ارتباطات اجتماعی آنان بر اسـاس خویشـاوندی نسـبی یـا سـببی یـا حقیقی یا آرمانی سازمان یافته است. اعضای این جماعت به بستگیهای قومی خود آگاه بـوده و نسـبت بـه حفـظ و اعتبار بخشی به آن عصبیت فعالی را دارند. شیوه معاش، بخشی از آنان مبتنی بر دامداری متکـی بـه مراتـع طبیعـی است که کوچندگی یکی از تبعات آن است (موسوی نژاد، .(1378
شاید بهترین تعریفی که برای توسعه پایدار شده، تعریفی باشد که در گزارش برانتلند با عنـوان "آینـده مشـترک ما" در سال 1987 ارائه شده است. این تعریف چنین است: توسعهای که نیازهای زمـان حـال را بـرآورده مـیسـازد، بدون آن که از تواناییهای نسلهای آینده برای ارضای نیازهایشان مایه بگذارد (کونلی و گراهـامP1P0F ، .(1399 از جملـه مسائلی که در چند دهه اخیر دستیابی همه جانبه به توسعه پایدار را دچـار مشـکل کـرده و آن را بـه یـک معضـل جهانی نیز تبدیل نموده، بحث حفاظت از محیط زیست و جلـوگیری از تخریـب و نـابودی منـابع طبیعـی در جهـان میباشد. به همین منظور در اوایل دهه 70 ، شورای اقتصادی - اجتماعی سازمان ملل متحد با عنوان این مطلـب کـه سلامت محیط زیست در گرو توسعه پایدار سالم میباشد، بر محل تلاقی محیط زیست و توسعه پایدار توجه و تأکیـد نمود. اجلاس فونکس1971 و اجلاس استکهلم در 1972 منجر به توجه ویژهای به موضوع توسعه پایدار شدند. نهایتاً در اجلاس جهانی زمین در ریودوژانیرو در سال 1992 و بیانیه ریو و دستور کار 21 محیط زیست و توسعه پایدار بـه عنوان یک سیستم یکپارچه مورد توجه قـرار گرفـت. در ایـن بیانیـه آمـده اسـت حفاظـت از محـیط زیسـت بخـش جدانشدنی توسعه پایدار است و نمیتوان جداگانه آنها را مورد بررسی قرار داد. این دیدگاه به این امر تکیه دارد کـه توسعه پایدار و محیط زیست مکمل و در دراز مدت تقویت کننده یکدیگرند. از آنجـا کـه حفاظـت از محـیط زیسـت تداعی کننده حفاظت از منابع طبیعی آن است، با دقت در معنای کلمه منبع به عنوان " سرچشـمه، اصـل، منشـأ " میتوان حفاظت از منابع طبیعی را به معنای حفاظت از اصولی که در محیط طبیعـی وجـود دارد نیـز تعبیـر نمـود. بنابراین یکی از اصول حرکت به سوی توسعه پایدار، توجه به محیط زیست است. جامعه اگر خواهان توسعهای پایـدار است باید اولاً شناخت کامل از محیط زیست و منابع طبیعی خود پیدا کند و در مرحله دوم بـا برنامـه ریـزی دقیـق سعی در حفظ آن داشته باشد (طالبی، .(1385
بسیاری امید دارند که فناوریهای نوین انرژیهای تجدیدپذیر، بتوانند مشکل دسترسی فقرا به انرژی را برطـرف سازند. یک چنین فناوریهایی اغلب دارای مزیت "دوست داری محیط زیست" هسـتند و بنـابراین افـزایش مصـرف آنها در مجموع برای جهان مناسب خواهد بود. با این وجود، علی رغم تحقیقات گسترده و تلاش سـه دهـهای بـرای تجاری سازی، این انرژیها هنوز بدون مشوقهای مالی رقابتی نیستند. حال انرژی های تجدیدپذیر را جهـت بررسـی دارا بودن ملزومات تحلیل تشخیصی که پیش از این اشاره شد بررسی میکنیم. از آنجا که پخت و پز و روشـنایی دو محور اصلی تقاضای انرژی خانوارهای فقیر را به خود اختصاص میدهند (بدون در نظر گرفتن گرمایش محیط)، البته انرژیهای تجدیدپذیر انواع مختلفی دارند (خورشیدی، بادی، آبی و حتی زیست توده) کـه در ایـن جـا تنهـا انـرژی خورشیدی بررسی میشود. بحثهای مشابهی میتواند برای سایر انرژیها نیز مطرح شود (پناهی نژاد، .(1390
در طی سالهای گذشته و به خصوص دهـههـای اخیـر، وسـایل و تجهیـزات زیـادی عرضـه شـده کـه از انـرژی خورشیدی استفاده میکنند. از جمله این وسایل میتوان بـه دسـتگاه آب مقطرگیـری خورشـیدی، دسـتگاه ذخیـره گرمای خورشیدی، مولد برق خورشیدی، ساعت خورشیدی، خنک کننده خورشـیدی، اجـاق خورشـیدی و ... اشـاره نمود. همچنین جهت کاهش مصرف هیزم و سوختهای فسیلی، ارگانهای متفاوت در کشورهای مختلف دسـت بـه اقدامی همه جانبه زده و سعی دارند تا اجاقهای خورشیدی را در سطح وسیعی توسعه دهند. یکی از ارگانهای فعال در تولید اجاقهای خورشیدی "سازمان توسعه اجاقهای خورشیدی"P1P1F میباشد. این مؤسسه آلمـانی تـاکنون حـدود 168 مدل اجاق خورشیدی را به ثبت رسانیده است (کیررP2P2F ، .(1989 همچنین اجاقهـای خورشـیدی دارای انجمـن بینالمللی میباشد که این انجمنها سازمانهای غیر دولتی هستند که در کالیفرنیا قرار دارنـد. در ایـن انجمـنهـا افرادی هستند که در زمینه اجاقهای خورشیدی تحقیق میکنند. توسعه انـواع اجـاقهـا و ارزیـابی انـواع هـاآن بـا یکدیگر کار سختی است. بنیان گذار نهضت اجاقهای خورشیدی نیز، باربارا کیررP3P3F میباشد. وی مؤسـس اجـاق هـای خورشیدی جعبهای نیز میباشد (کیرر، .(1991 بزرگترین اجاقی که تاکنون ساخته شده ظرفیت تهیه 800 تا 1000 وعده خوراک را دارا میباشد. کوچکترین این اجاقها دارای قطری برابر با 30 سانتیمتر بوده و از ظروف پخت و پز بـا حجم 500 میلی لیتر استفاده مینماید. حرارت تولید شده در طیف وسیعی از دما تولید میگردد (کفالکP4P4F، .(1994
اجاقهای جعبهای5P5F
جعبه هایی هستند با درب شیشهای (آینهای) و به نحوی طراحی شدهاند که نور منعکس شده، دور تا دور ظـروف را احاطه کرده است. جداره و سطح داخلی در پوش اجاق خود منعکس کننده نور میباشد. این مدل واگرایی وسیعی داشته و باعث میشود که محیط جعبه گرم گردد. تاکنون حدوداً 95 مدل مختلف از این اجاقها را سازمان GTZ به نام خود به ثبت رسانیده است (بینا، .(1379
مزایای استفاده از اجاقهای خورشیدی
یک وعده غذا درست کردن از اجاقهای خورشیدی در روز، باعث کاهش مصرف هیزم و دود وابسته به آن شده است.
استفاده کردن دقیق و درست از اجاقهای خورشیدی به مدت دو سال، میتواند مصرف هیزم را دو تن کاهش دهد.
اجاقهای خورشیدی میتوانند، آب آشامیدنی خانوادهها را پاستوریزه کنند.
اجاقهای خورشیدی باعث کاهش بیماریهای تنفسی و سوزش چشم میشوند.
اجاقهای خورشیدی، ویتامینها، مواد مغذی و طعم و مزه اصلی غذا را حفظ میکنند. به دلیل اینکه غذا به آرامی در این نوع اجاقها آماده میشود همه مواد مغذی آن حفظ میشود.
غذاهای درست شده با این اجاقها هرگز سوخته نمیشوند و به آسانی از ظرف دیگ غذا شسته میشـوند و به دیگ نمیچسبند.
پولی که برای خرید هیزم و سوخت جهت پخت و پز هزینه میشد، با استفاده از اجاقهای خورشـیدی ایـن پول پس انداز میشود که میتوان با آن برای کارهای دیگر، مانند: خرید بیشتر غذا، مدرسه رفتن بچـههـا و مراقبتهای پزشکی و بهداشتی هزینه کرد.
اجاقهای خورشیدی هیچ نیازی به جمعآوری هیزم یا کود حیوانی، نگهداری کردن از آتش و همه راههـای پخت و پز سنتی ندارند. استفاده از این اجاقها آسان و بیخطر است و برای افـراد مبـتلا بـه ایـدز و دیگـر بیماریها، افراد پیر از کار افتاده و بچههای یتیم، هیچگونه ضرری ندارد.
بهبود وضعیت اقتصادی خانوادهها و زنان خانوار
اجاقهای خورشیدی زمانی که برای نگهداری از آتش و جمعآوری هیزم نیاز است را صرفهجویی کننـد لـذا افراد میتوانند از وقـت و زمـان و بدسـت آمـده کارهـای دیگـری از جملـه: بازاریـابی، نگهـداری کـردن از محصولات کشاورزی و رفتن دختر بچهها به مدرسه به جای هیزم جمع کردن، بپردازند.
انرژی خورشیدی به فراوانی وجـود دارد، مشـروط بـه اینکـه ایـن انـرژی بـی خطـر، پـاک، سـالم و مکمـل سوختهای سنتی میباشد (انجمن بین المللی اجاقهـای خورشـیدی، .(2007 از مطالعـات ایـن پـژوهش چنین حاصل شده است که در انتخاب مدل و توسعه آن ملاکها و معیارهای زیر ضروری است.
عملیات آشپزی با این اجاقها باید ساده و بدون ریسک و خطرات جانبی باشد.
پخت و پز با همان ظروف و روشهای سنتی، بدون تغییرات زیادی امکان پذیر باشد.
با نحوه زندگی مصرف کننده منطبق باشد.
مدل انتخابی ساده وتولید آن توسط کارگاههای محلی امکان پـذیر بـوده و همچنـین در ایجـاد اشـتغال در منطقه مؤثر باشد.
قیمت اجاق مناسب و امکان پرداخت وجه آن توسط عشایر و روستائیان میسر باشد.
برای گسترش این اجاقها از مهمترین مدلهای اقتصادی مثل نسیه دادن و یا وام و ... بایستی استفاده گـردد (بینـا، .(1379 پیش فرض کلی این است که عوامل سه گانه در انتقال و پذیرش نوآوری مؤثر اسـت و احتمـال قبـول یـک نوآوری در یک سیستم بستگی به مساعد بودن این عوامل دارد (پایدارفر، .(1376
جدول شماره :1 عوامل سه گانه مؤثر بر پذیرش نوآوریها
مطالعات ویلسون و گرین(2000) P1P6F در جنوب آفریقاکـه طـرح اسـتفاده از اجـاق هـای خورشـیدی در روسـتای کاوازول ناتالP 2 P7F مورد ارزیابی قرار گرفـت. نتـایج ایـن پـژوهش نشـان داد کـهاجـاق هـا ی خورشـیدی در دسـترس، محدودیتهایی داشتند که شامل: ناکافی بودن تعداد متوسط آنها برای ساکنان یا خانوارهای روستا، عـدم دمـای زیاد این منطقه که باعث کارایی انواع خاصی از این اجاقها میشود و ناتوانی پختن غذاها در غروب با این اجـاق هـا میباشد. واضح است که بهتر کردن عملکرد اجاقهـای خورشـیدی لازم و ضـروری اسـت . امـا همینکـه ایـن طـرح توانست کار دشوار جمعآوری هیزم، را برای ساکنین روستا کاهش دهد، باعث شده که این تکنولـوژی (اجـاق هـای خورشیدی) مورد پذیرش ساکنان این روستا قرار گیرد.
در آفریقا، استفاده از هیزم منبع انرژی اولیه خانوادهها میباشد. در مناطق روستایی زنان هر روز برای جمـعآوری هیزم کیلومترها پیادهروی میکنند؛ مقدار زیادی از درآمد خانوارها روزانه صرف خرید و جمعآوری هیـزم مـی شـود . چوب های در دسترس در حال کاهش است و قطع درختان جنگلی عمده ترین مشکل اکولـوژیکی در آفریقاسـت کـه باعث کاهش سطح جنگلها در آفریقا شده است. میزان تخریب سالیانه، جنگلها در آفریقا از سال 1990تـا 2000، برابر با 0/64 در هر سال بوده است (فائوP3P8F، (2005 این میزان آسیب در حال کاهش است، گرچه هنوز این مقدار زیاد است. میزان تخریب جنگلها از سال 2000 تا 2005 در هر سال برابر 0/5 میباشد (فائو، .(2005 هر چند که همـه این میزان تخریب جنگلها، به علت استفاده خانوادهها از هیزم نیست، امـا تحقیقـات نشـان داده کـه 0/76 افـراد در ساب سهرانP 4 P9F آفریقا از منابع زیست توده به طور عمده هیزم استفاده میکنند. همچنین منبع اصـلی آنهـا جهـت پخت و پز، هیزم میباشد (آژانس بین المللی انرژیP5P10F، .(2006
روش تحقیق
اقدامپژوهی یا روش در عمل، یکی از رویکردهای مؤثر در تحقیقات کیفی است. اصطلاح اقـدامپژوهـی از دو واژه اقدام و پژوهش بر گرفته شده و این روش، فاصلهی تحقیق و عمل را بر خلاف تحقیقات معمول به حداقل میرسـاند. در این رویکرد تحقیقی، محقق و مخاطبین با مشارکت یکدیگر و به منظور بهبود وضعیت موجود، پس از برنامهریزی، دست به اقدام عملی میزنند و سپس اثرات این اقدام را مورد بررسی قرار داده، بـا اسـتفاده از نتـایج حاصـله میـزان توفیق برنامه را در دستیابی به اهداف تعیین شده، میسنجند و در صورت لزوم فرآیند اقدامپژوهی را از سر میگیرند (دانایی فرد و الوانی، .(1381 اقدامپژوهی در زمره تحقیقهای توصیفی است. هدف این دسته از تحقیقهای آموزشی، توصیف شرایط پدیدههای مربوط به نظام آموزشی میباشد. با استفاده از اقدام پژوهی میتوان موقعیـت هـای نـامعین ملموس مربوط به اقدامها و عملیات آموزشی را مشخص کرد و در بهبودی آن کوشید (بازرگـان، .(1373 البتـه ایـن روش تحقیق در ادامه حیات خود به عرصه علوم دیگر از جمله مدیریت، اقتصاد، توسعه و غیره ورود پیدا کرده اسـت.
