مقاله رابطه بین تربیت اجتماعی و اصول آن از دیدگاه قرآن و اسلام

بخشی از مقاله

چکیده

تربیت ابعاد مختلفی را داراست که یکی از مهم ترین این ابعاد، بعد تربیت اجتماعی است.از آن جا که فرهنگ جامعه ما اسلامی است، لازم است اولیای تعلیم و تربیت جامعه به تبیین و تشریح قواعد موجود در تربیت اجتماعی مطلوب و منطبق بر موازین اسلامی اقدام کنند. تربیت اجتماعی در پی آن است تا بین مسلمانان همبستگی و اتحاد به وجود آید، افراد نسبت به امور جامعه اهتمام بورزند، با انصاف و عدالت خواهی حقوق دیگران را رعایت نمایندو.... به همین سبب، در این مقاله مفهوم، اصول و انواع روش های تربیت اجتماعی از منظر آیات و روایات مورد بررسی قرار می گیرد.

کلمات کلیدی: تربیت، تربیت اجتماعی، اصول، روش

.1 مقدمه

انسان اجتماعی زندگی می کند، پس نیاز به تربیت اجتماعی مناسب برای آشنایی با مسئولیت ها و وظایف اجتماعی اش دارد. علیرغم بروز انقلاب اسلامی و مطرح شدن آن به عنوان قطب عالم اسلام، شاهد عدم وجود مبانی تربیت اجتماعی مناسب می باشیم. به علاوه توسعه ابعاد مختلف اقتصادی فرهنگی، سیاسی اجتماعی کشور و زمینه سازی برای تشکیل حکومت عدل حضرت مهدی - ع - وابسته به تبیین مبانی و اصول تربیت اجتماعی اسلامی می باشد. بررسی و تبیین مبانی و اصول تربیت اجتماعی موجود در نهج البلاغه یکی از اساسی ترین اقدامات در عرصه تربیت اجتماعی کشورمان ایران و یکی از اهداف و اصول مهم حاکم بر نظام آموزشی کشور، بلکه نظام های آموزشی علاقه مند به معارف غنی دین اسلام به حساب می آید. تربیت اجتماعی هم یکی از اهداف تربیت و هم یکی از ا صول مهم حاکم بر آموزش و پرورش به ح ساب می آید .[9]

آموزش و پرورش به عنوان بخ شی از علوم انسانی، از حوزه های مختلف معرفت برای رسیدن به اهداف خود بهره می گیرد و در تعیین ایده آل ها و اهداف خود، از فلسفه و دین بیشترین تأثیر را می پذیرد. از طرفی نبود تربیت اجتماعی مناسب در یک جامعه منجر به معضلات فراوانی برای افراد آن جامعه خواهد شد، لذا بر عهده گرفتن امر تربیت اجتماعی از جمله وظایف مسئولین تربیتی، بلکه وظیفه حاکمان آن جامعه می باشد. حضرت علی - ع - در همین رابطه می فرمایند: حق شما بر من این اس ت ک ه از خیرخواهی شما دریغ نکنم و بیت المال را می ان ش ما عادلانه تقسیم کنم، و شما را آموزش دهم تا نادان نمانید و شما را تربیت کنم تا راه و رسم زندگی را بدانید - نهج البلاغه، خطبه . - 34

با توجه به نکات فوق و این نکته که امر تربیت، تنها جنبه فردی ندارد بلکه ع واملی چون روابط اجتماعی، فرهنگ، ارزشه ا، دی ن، مه ارت و ع ادات اف راد ی ک جامع ه به عنوان مانع و مقتضی در امر تربیت دخالت دارند و با توجه به این که تربیت اجتم اعی مورد نظر حضرت علی - ع - به معنی آن دسته از آموزه های دینی و الهی است که موجب اصلاح رابطه انسان با دیگران می شود و صرفاً به معنی تطبیق با خواسته های جامعه نیست، لذا لازم است قبل از هر اقدامی به بررسی، تعریف و تبیین اهداف اصول تربیت اجتماعی با توجه به عوامل فوق ازجمله عامل دین مبین اسلام اقدام ش ود، ت ا در س ایه آن بتوان به جهت دهی رفتارها و مهارت ها و دانش ها و ارزش های الهی در متربیان الهی و افراد جامعه پرداخت و آنها را به بندگی در مقابل خدا و تنظیم روابط اجتماعی مبین بر معیارهای اسلامی کشاند تا افراد هرچه بهتر و بیشتر به ادای مسئولیت هایشان برای کسب رضایت خلق و خدا دست بزنند. در ابتدای بحث برای روشن تر شدن مفهوم تربیت اجتماعی ابتدا به تعاریفی از مفهوم تربیت و سپس تربیت اجتماعی می پردازیم.

.2 تربیت

واژه تربیت از ری شهر»بَوَ… و باب تفعیل ا ست. در این ری شه معنای زیادت و فزونی اخذ گردیده ا ست و درم شتقات مختلف آن می توان این معنی را به نوعی بازیافت. بنابراین واژه تربیت با توجه به ریشه آن به معنی فراهم کردن موجبات فزونی و پرورش است .[9] علاوه بر این، تربیت به معنی تهذیب و تزکیه نیز استعمال شده که به معنی زدودن خصوصیات ناپسند اخلاقی است، با این برداشت که تهذیب اخلاقی مای ه فزونی مقام و منزلت معنوی است و از این حیث م ی ت وان ته ذیب را تربی ت دان ست. چنانکه در قرآن کریم از تربیت و پرورش و روح و روان انسان تعبی ر ب ه تزکی ه ش ده است: »چنان که از میان شما پیامبری فرستادیم که آیات ما را برای شما تلاوت کند و نفوس شما را از پلیدی و آلودگی جهل و شرک پاک و منزه گرداند و به شما تعلیم حکمت و شریعت دهد و از او هرچه را نمی دانید، بیاموزید« - بقره، آیه . - 151

اما تربیت در اصطلاح قرآن، پرورش جسم و تن را هم شامل می گردد؛ جایی که فرعون حضرت موسی - ع - را بازشناخته و وی را مورد خطاب قرار می دهد: تو آن کودکی نیستی که ما پروریدیم و سال ها عمرت در نزد ما گذشت؟ - شعراء، آیه - 18. و در سفارش ن سبت ب ه پ در و مادر آمده است: ؛ و بگو پروردگارا، چنانکه پ در و م ادر م را از کودکی به مهربانی پروردند، تو در حق آنها مهربانی فرما - اسراء، آیه . - 24حضرت علی - ع - نیز در ستایش انصار، آنان را پروراننده و رشد دهنده اسلام معرفی کرده، می فرمایند: به خدا آنان اسلام را پروراندند، چنانکه کره اسب از شیر گرفته را پروراندند، با توان گری و دست های بخشنده و زبان های برنده - نهج البلاغه، حکمت . - 465

آن حضرت در بیان انگیزه و هدف و فرستاده شدن پیامبران الهی برای مردم، تربیت را نوعی شکوفا نمودن استعدادهای درونی و فطری انسان معن ا م ی کن د و می فرمایند: خداوند پیامبران خود را مبعوث فرمود، و هرچندگاه متناسب با خواسته ه ای انسان ها، رسولان خود را پی در پی اعزام کرد تا وفاداری به پیمان فطرت را از آنان بازجویند و نعمت های فراموش شده را به یاد آورند و با ابلاغ احکام الهی، حجت را بر آن ها تمام نمایند و توانمندی های پنهان شده عقل ها را آشکار سازند و نشانه های قدرت خدا را معرفی کنند - نهج البلاغه، خطبه. - 1 با توجه به معنا و مفهوم یاد شده در بحث تربیت انسان، واژه تربیت بر پرورش استعدادهای انسانی یعنی فراهم کردن زمینه رشد استعدادهای آدمی دلالت می کند و در عین حال مقوله تربیت از ابتدایی ترین و اساسی ترین نیازهای زندگی بشری است و نه تنها تربیت لازمه جدایی ناپذیر زندگی، که متن آن بوده و بلکه زن دگی، از گه واره ت ا گورش جلوهای از آن است.

انسان تنها در پرت و تربی ت ص حیح اس ت ک ه ب ه عن وان موجودی هدفمند و اندیشه ورز به اهداف و آرمانهای خود دست یازی ده و قلّ ه رفی ع سعادت مطلوب خویش را فتح می نماید. روی کردن ب ه تربی ت ص حیح، پ رداختن ب ه ضروریترین امور انسان و جامعه انسانی است، و رسالت همه پی ام آوران الهی تربیت انسان ها بوده است، و این که موانع تربیت فطری را از سر راه آدمیان بردارند و آنان را از اسارت غیرحق برهانند و غل و زنجیرها را از دست و پای ان سان ه ا بگ شایند و ب ستر مناسب سیر آنان به سوی کمال مطلق را فراهم نمایند. به عبارت دیگر، تربی ت از منظر اسلامی دارای سیری ربوبی و جهت گیری الهی است و تمامی ابعاد و اقدامات تربیتی بایستی براساس این رویکرد مورد تبیین و تحلیل قرار گیرد.

.3 تربیت اجتماعی

تربیت اجتماعی، که از دو واژه تربیت و اجتماع مرکب ا ست در لغت به معنای ر شد و نمو دادن ابعاد اجتماعی ا ست و چون در مورد ان سان به کار می رود، مراد شکوفا کردن استعدادهای مدنی و جمعی آدمیان است. در اصطلاح مقصود از تربیت اجتماعی، پرورش جنبه یا جنبه هایی از شخ صیت آدمی ا ست که به زندگی او در میان جامعه مربوط ا ست تا از این طریق به بهترین شکل، حقوق، وظایف و م سئولیتهای خود را نسبت به دیگر همنوعان، هم کیشان و هم مسلکان خود بشناسد و آگاهانه و با عشقبرای عمل به آن وظایف و مسئولیت ها قیام کند .[5]انسان موجودی اجتماعی است و براساس آیات کریمه قرآن اجتماعی بودن انسان در متن خلقت و آفرینش او پی ریزی شده است آن چنان که در سوره حجرات آمده است: ای مردم شما را از مرد و زنی آفریدیم و شما را ملت ها و قبیله ه ا ق رار دادیم تا بدین وسیله یکدیگر را بازشناسید.همانا گرامی ترین شما نزد خدا با تقواترین شماست - حجرات، آیه . - 13

انسان اجتماعی برای رفع نیازمندی های خویش ناگزیر است با گروه ها و افراد مختلف در جامعه روابطی را برقرار سازد. این روابط به دلیل پیچیدگی شخصیت و ماهیت اجتماعی و فردی انسان، برای وی مسائلی را به وجود می آورد که باید بتواند بهترین شیوه را برای برخورد با این مسائل بیابد و به آن عمل کند. مقصود از تربیت اجتماعی، پرورش جنبه یا جنبه هایی از شخصیت آدمی است که مربوط به زندگی او در میان جامعه است، تا از این طریق به بهترین شکل حقوق، وظایف و مسئولیت های خود را نسبت به دیگر هم نوعان و هم کیشان و هم مسلکان خود بشناسد و آگاهانه و با عشق، برای عمل به آن وظایف و مسئولیت ها قیام کند و به تعبیری دیگر، می توان تربیت اجتماعی را آشنا ساختن فرد با روحیات اجتماعی و آموختن راه و رسم زندگی کردن با دیگران و سپس پرورش روحیه تعهد و التزام عملی به انجام وظایف خویش دانست. تربیت اجتماعی از ابعاد مهم تربیت در نظام تربیتی اسلام است. اسلام دین عزلت گزینی و فردگرایی نیست، بلکه علاوه بر توجه به امور فردی، به مسائل اجتم اعی نیز توجه دارد و این یکی از امتیازهای بزرگ دین خ اتم اس ت. هم چنان ک ه در س یره معصومان - ع - به ویژه امام علی - ع - نیز تربیت اجتماعی از جایگاهی ویژه و با اهمیت برخوردار است.

.4 بررسی مفهوم تربیت اجتماعی در اسلام

چون بررسی مفهوم تربیت اجتماعی، وابسته به داشتن تصویری روشن از مفهوم اجتماعی بودن و فطری و یا غیرفطری بودن اجتماع انسانی است؛ لذا این نکته را یادآور میشویم که غالب دانشمندان اسلامی، انسان را فطرتاً اجتماعی دانسته و اجتماعی بودن انسان را به خاطر دلایلی چون جبر اجتماعی و یا حسابگری و یا توافق و... نمی دانند. دانشمندان اسلامی معتقدند که انسان در ذاتش گرایش به زیستن با جمع را در خود داردهر. فرد انسانی فطرتاً اجتماعی است و این خصیصه اجتماعی، به کمک دو نیروی علم و اراده به تدریج به حد کمال می رسد .[8] با توجه به نکات فوق و بررسی های انجام شده در نهج البلاغ ه م شخص م ی ش ود ک ه دی دگاه ح ضرت علی - ع - راجع به تربیت اجتماعی، دیدگاه خدا محورانه است. حضرت به تربیت اجتماعی ای که انسان را به اصلاح رابطه اش با خدا و دیگ ران بک شاند، معتق د اس ت. ایشان می فرمایند: کسی که میان خود و خدا را اصلاح کند، خدا هم می ان او و م ردم را اص لاح خواهد کرد و کسی که امر آخرتش را اصلاح کند، خدا امر دنیایش را اصلاح م ی کن د - نهج البلاغه، حکمت . - 89

پس در تربیت اجتماعی مورد نظر حضرت علی - ع - ، ما ب ه دنب ال م لاکه ای ص رفاً دنیایی و مورد تأیید جامعه و یا دولت مردان یک کشور نیستیم، بلک ه آنچ ه م لاک تأیید ارزش ها در تربیت اجتماعی ا ست، ملاک حق می باشد. درواقع آنچه در تربیت مطرح ا ست، تکیه بر ارزش هایی ا ست که ضوابط مذهبی آن را تأیید میکند و طبعاً بقیه ارزش ها اگرچه جنبه ملی هم دا شته با شند مردودند - قائمی، پی شین - . برا ساس نکات فوق معلوم می شود که تربیت اجتماعی مورد نظر نهج البلاغه، کلیه آموزه های دینی و الهی است که موجب اصلاح رابطه انسان با دیگران می شود و سرانجام انسانها را به هدف نهائی قرب الهی می رساند. لازم به ذکر است که نظر اسلام به نظر فردگرایان و جمع گرایان شبیه نیست، بلکه اسلام معتقد است انسان و زندگی اجتماعی وی هر دو مهم اند. به عنوان نمونه از میان متفکران اسلامی، استاد مطهری به