بخشی از مقاله
چکیده
در عصر حاضر با وجود افزایش جمعیت، پیشرفت صنعت، توسعه علم و فناوری و البته زیادهخواهی انسانها، نیازهای مادی انسان از طبیعت افزایش چشمگیری داشته است. نیاز به آب سالم، هوای سالم، زمین پاک، غذای سالم و متنوع، زندگی بهتر و بسیاری نیازهای دیگر، انسان را به بهرهبرداری بیشتر از طبیعت و محیط زیست وادار کرده است؛ بهطوریکه روزبهروز بهرهبرداری از طبیعت بیشتر میشود. در این میان بسیاری از فعالیتهای انسانی در جهت افزایش سودرسانی به خود و تخریب محیط زیست صورت میگیرد؛ بهطوریکه در صنایع مختلف، کشاورزی، شهرسازی و سایر فعالیت-های انسانی فقط زمان حال در نظر گرفته شده و اثری از آیندهنگری و دوراندیشی برای نسلهای آینده بهچشم نمیآید. دوری انسان از طبیعت بکر و سالم و تخریب محیط زیست جهت رسیدن به دنیای متمدن صنعتی، سبب بروز انواع بیماریهای جسمی و روحی روانی در انسان شده است. بیماریهایی مانند دیابت، بیماریهای قلبی عروقی، انواع سرطانها، بیماریهای تنفسی و گوارشی و ... ناشی از صنعتی شدن جوامع انسانی میباشند. برای در امان ماندن از عوارض تخریب محیط زیست باید ضمن حفظ منابع و استفاده اصولی از آن، آموزشهای لازم در این زمینه را به افراد نیز داد.
واژه های کلیدی:آلودگیها، بیماری، سلامتی، محیط زیست
مقدمه
از مهمترین موضوعات زندگی بشر، محیط زیست و حفاظت از آن می باشد. داشتن محیط زیست سالم، زمینهساز توسعه و پیشرفت هر جامعه است. افزایش جمعیت و توسعه تمدن صنعتی، سلامت محیط نسلهای کنونی و آینده را در معرض تهدید قرار داده است .[1]رشد و توسعه بیبرنامه جوامع جهانی بهخصوص در دهههای اخیر اگرچه پیشرفت های شگرفی را در عرصههای مختلف بههمراه داشت و نوع بشر را به آرامش نسبی نزدیک کرد، اما رسیدن انسان به این دستاوردها به بهای شکستن پلهای پشت سرش تمام شد و جهان را به ناگاه در یک دوره کوتاه با رشد فزاینده تخریب محیط زیست روبرو نمود.
با وجود آنکه در طی دورههای طولانی عصر کشاورزی -به دلیل ابعاد کوچک آن جوامع و به تبع آن انتقال بسیار کم اطلاعات درمیان آنها - آهنگ نوآوریهای فنی بسیار کندتر از حد انتظار پیش میرفت، در عصر صنعتی انسان با ارتباط مستمر با دیگر جوامع بر سرعت سرسام آور پیشرفتها افزود، به نحوی که این توسعهناپایدار، محیط را حتی برای خود انسان نیز غیرقابل تحمل نمود.[2]محیط زیست فیزیکی است. در این اصطلاح، طبیعت به محیطی اطلاق میشود که اشیاء بیجان مانند آب، خاک، مسکن، آب و هوا، و طبیعت جغرافیایی، گرما، نور، صدا و پرتوها وجود دارد.
طبیعت، محیط زیست است که این اصطلاح مجموعه همه عناصر زندهای که محیط انسان را فرا گرفتهاند از جمله خود انسان، موجودات زنده و ویروسها گرفته تا جانوران را شامل شده و همگی در ارتباط متقابل با یکدیگر میباشند .[3]میزان سلامت، بهرهوری و کیفیت زندگی افراد ارتباط نزدیکی با شرایط و سلامت محیط آنان دارد. لذا باید سرمایهگذاری لازم به-منظور گسترش فرهنگ زیست محیطی شهروندان صورت گیرد .[4] انسان در طول دوران حضور کوتاهش در طبیعت، به دنبال عملکرد سودجویانه و تاحدودی ناآگاهانهی خود، جهان و موجودات آن را تحت فشار شدیدی قرار داد.
کاهش گونههای جانوری، گیاهی و دیگر موجودات زنده به دلیل آلودگی و نامساعد بودن محیط زیست، آلوده شدن رودخانهها، دریاچهها، آبهای زیرزمینی، کاهش وسعت جنگلها و از همه بدتر آلودگی هوا از مسائلی است که رؤیاهای توسعه انسان بر دامن طبیعت گستراند .[2]امروزه کارشناسان و محققان بشر را به عنوان بزرگترین عامل تخریب و تغییر محیط زیست مطرح مینمایند و علت اصلی این اتهام را الگوی نادرست مصرف و سبک زندگی او میدانند .[2]دخالت انسان در محیط زیست علاوه بر آسیب رسانی به محیط سبب ایجاد آسیبهای جدی به سلامتی انسان و دیگر موجودات شده است. بسیاری از بیماریهای پوستی، گوارشی، تنفسی، قلبی و عروقی، انواع سرطانها، بیماریهای اعصاب و روان، افسردگی و دهها نوع بیماری دیگر، همگی ناشی از زندگی ماشینی و صنعتی و ثمره دست بردن در طبیعت و محیط زیست میباشند.
بدنه اصلی مقالات
رشد روز افزون جمعیت و افزایش نیازهای متعدد انسان، سبب افزایش بهرهوری از محیط زیست شده است. انسان برای تأمین نیازهای خود با توسعه علوم و فنون مختلف مانند صنایع غذایی و ماشین آلات و انواع صنایع و همچنین کشاورزی و صنایع وابسته به آن و بسیاری علوم دیگر، فعالیتهای خوبی را انجام داده است. در این میان هدف اصلی و عمده انسان افزایش تولید و استفاده بیشتر از منابع برای بهرهوری بیشتر بوده است و نکتهای که در این میان فراموش شده یا بسیار کمرنگ بوده است، توجه به بعد سلامتی محصولات تولیدی و سلامتی انسان پس از مصرف این مواد میباشد. همچنین موضوعی که در این میان توجه کمتری به آن شده است مسأله حفظ منابع موجود در محیط زیست و آلوده نکردن آنهاست.
زمین و تمامی منابع موجود در آن از طرف خداوند برای استفاده موجودات زنده خلق شدهاند. این موضوع را میتوان از آیات متعددی که در قرآن کریم آمده است استنباط کرد. خدای متعال در قرآن کریم میفرمایند : "و اوست خدایی که بساط زمین را بگسترد و در آن کوهها را برافراشت و نهرها جاری ساخت و از درختان هرگونه میوه پدید آورد، همه چیز را جفت بیافرید و شب تار را به روز روشن بپوشانید، همانا در این امور روشنفکران را دلایلی بر قدرت آفریدگار است" - سوره رعد، آیه . - 3 در آیه دیگری نیز میفرمایند : "خدا آن کسی است که هر چه در آسمان و زمین و هر چه در بین آنهاست همه را در مقدار شش روز آفرید، آنگاه به خلقت عرش با عظمت پرداخت، شما را غیر او هیچ یار و یاور و شفیع و مددکاری نیست، چرا متذکر این حقیقت نمیشوید" - سوره سجده، آیه - 4؟ همچنین در آیه 24 سوره حدید میفرمایند : " ... و آهن و دیگر فلزات را که در آن هم سختی و کارزار و نیز منافع بسیار برای مردم است، برای حفظ عدالت آفریدیم ... ".
آیات فوق و بسیاری دیگر از آیات قران کریم به خلقت آسمان و زمین و منابع موجود در آنها اشاره مینماید و استفاده انسان از این منابع را متذکر میشود. خداوند با آفرینش تمام نعمتهای موجود در کره زمین و دادن علم استفاده از آنها به آدمی، انسان را برتر از سایر موجودات هستی خلق نمود تا با استفاده بهینه از این امکانات موجب رشد و تکامل انسان گردد؛ اما انسان با زیاده خواهی و خودخواهی-های غیرمنطقی خود، علاوه بر به خطر انداختن سلامتی خود و سایر موجودات زنده، سبب تخریب محیط زیست نیز میگردد.تخریب محیط زیست فقط بهمعنای از بین بردن منابع موجود در محیط زیست نمیباشد، بلکه در این میان کل موجودات زنده و زندگی آنها در معرض خطر قرار میگیرند.
با دخالت انسان در چرخههای طبیعی محیط زیست، ناهماهمگی و عدم توازن ایجاد شده در طبیعت، دامن انسان را نیز گرفته و این آسیبها بیش از همه برای انسان میتواند مضر و خطرناک باشد. آلودگی آبها، آلودگی زمین و خاک، آلودگی هوا و ... عامل مهمی در ایجاد بسیاری از بیماریهای جسمی و روحی و روانی در انسان میباشد. در این میان صدمات جسمی انسان از محیط بیشمارند و عموماً بیشتر دیده میشوند؛ اما صدمات روحی و روانی بسیار ژرف هستند و در بسیاری از موارد نادیده انگاشته میشوند.افرادی که دارای استرس هستند، نه تنها بیشتر در معرض بیماری هستند بلکه در معرض خطر چاقی مفرط، فشارخون بالای سیستولیک و ضربان بالای قلب نیز قرار دارند .[5]
در زندگی شهرنشینی کنونی 75 - درصد جمعیت در نواحی متراکم شهری - ، عوامل تنشزا - جمعیت، آلودگیهای صوتی ناشی از ترافیک، آلودگی هوا، ترس از جنایت و مجرمان - استرسهای قابل توجهی در گروه بزرگی از مردم ایجاد نموده [6] و منجر به ایجاد بیماریهای مزمن و بهطورکلی بیماری جامعه - رفتارهای خشونتآمیز، بیپروایی، جرم یا اعتیاد به مواد مخدر - گردیده است .[7] با توجه به زیانهای مخرب استرس، بهنظر میرسد کاهش آن یکی از دغدغههای مهم شهرنشینان باشد.حفاظت از منابع طبیعی بهعلت خطرات و تهدیدهای مداوم و فزایندهای که با آن روبروست، مورد توجه قرار گرفته است.
این مسأله بهطور عموم پذیرفته شده است که منابع طبیعی و فضای سبز، بنا به دلایل اخلاقی [8] و اقتصادی [9] حفظ شود، درحالیکه به مزایای بسیار گستردهاش در سلامتی روحی و روانی که از پتانسیلهای قابل ملاحظه آن میباشد اندکی توجه شده است .[10]بسیاری از بیماریهای عصر حاضر به دلیل وجود مشکلات روحی-روانی انسان است، استرس، انواع بیماریهای عصبی و روانی، افسردگی، تشدید بیماریهای گوارشی و انواع سرطانها از این نوع هستند. بالا بودن آمار خودکشی در بسیاری جوامع بهویژه جوامع صنعتی میتواند ناشی از عوامل سلب آرامش افراد و استرسهای شبانهروزی ناشی از مشکلات صنعتی شدن شهرها باشد.
آلودگیهای متعدد آب ناشی از فاضلابهای صنعتی و شیمیایی کارخانجات و مراکز بزرگ صنعتی، نفتکشها و ... میتواند بیماری-های زیادی را برای انسان به ارمغان بیاورد. آلودگی آبها به دلایل مختلف مشکلآفرین است. مصرف آب آلوده توسط انسان میتواند ناقل و عامل بسیاری از بیماریها و مشکلات باشد. دفع فاضلابها و پسابهای صنعتی، مواد نفتی، باقیمانده سموم دفع آفات کشاورزی و مواد صنعتی کارخانجات در آبهای راکد و جاری و آبهای زیرزمینی، انواع بیمارهای پوستی، گوارشی، کبدی، کلیوی و سرطان-ها را در انسان ایجاد نماید. همچنین آبزیان و گیاهان اطراف آبهای آلوده نیز به دلیل آلودگی یا از بین میروند و یا با انتقال بیماری به سایر موجودات، حیات روی کره زمین را به مخاطره میاندازند.
رشد روزافزون جمعیت نیاز به تولیدات کشاورزی و مواد غذایی را افزایش داده و زمینه گسترش فعالیتهای کشاورزی را فراهم آورده است. این افزایش تولید دارای عوارض زیست محیطی فراوان از جمله آبیاری بیشتر و مصرف بیشتر آفتکشها و کودهای شیمیایی بوده که در نتیجه باعث شستشو و جابجایی آنها بر لایههای مختلف خاک و آبهای زیرزمینی میشود. .[11]
از دیگر مشکلات پدید آمده توسط انسان در کره زمین، میتوان آلودگی هوا را عنوان نمود. صنایع، کارخانجات، دوده حاصل از ماشینها و ... را میتوان مهمترین عامل آلودگی هوا عنوان نمود. در شهرهای صنعتی بهدلیل نزدیک بودن محل کارخانجات به منازل مسکونی، این مشکل بهخوبی قابل مشاهده است.
با وجودی که محل کارخانجات را معمولاً خارج از شهرها و در فاصله دور از مناطق مسکونی قرار میدهند، اما پس از گذشت چند سال با توسعه شهرها،منازل به کارخانجات نزدیکتر شده و آلودگی آنها گریبان افراد را میگیرد. انواع بیماریهای تنفسی، سرطانها، مسمومیتهای گازهای تنفسی، بیماریهای عصبی و ... از جمله بیماریهای مورد نظر می-باشد. همچنین مشکل ترافیک که در بسیاری از شهرهای بزرگ هنوز به صورت لاینحل مانده است، یکی از عوامل مهم آلودهکننده هوا و موجد بیماری است.پیشرفت های چشمگیر امکانات و ابزار بشری بهخصوص در عصر صنعتی با برهم زدن توزان میان میزان گازهای موجود در هوا، اضافه شدن گازهای سمی و آلوده بر آن و ...صدمات جبرانناپذیری بر هوا وارد نمود، بهنحوی که بر طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی WHO تنها در اروپا افزایش بیش از حد گوگرد در روز، سالیانه باعث مرگ 6 تا 13 هزار نفر از اشخاص بالای 65 سال و ایجاد ناراحتیهای حاد تنفسی برای 89 تا 203 هزار نفر میگردد.
این گزارش میافزاید که براساس افزایش بیش از حد مقدار اکسیدهای ازت، سالیانه 58 تا 99 هزار نفر بر تعداد کودکان مبتلا به ناراحتی-های دستگاه تنفسی افزوده شده و سالیانه 60 میلیون نفر دچار ضعف عملکرد دستگاه تنفسی می شوند .[12]گاز ازن که در لایههای جو کره زمین جود دارد به عنوان یک سپر حفاظتی در برابر امواج مضر ماوراءبنفش خورشید عمل میکند. در مارس 1988 بیش از 100 متخصص جهانی در گزارشی اعلام کردند که لایه ازن در سراسر کره زمین با سرعتی بیش از آنچه پیشبینی میشود در حال نابودی است. این گزارش میافزاید که بر اثر کاهش ازن موجود در جو فوقانی، سطح زمین مقدار بیشتری اشعه ماوراءبنفش دریافت میکند و این امر منجر به افزایش سرطان پوست، آب مروارید چشم، سرکوبی سیستم ایمنی بدن انسان به اضافه کاهش محصولات کشاورزی، تهی شدن دریاها از ذخایر ماهی، لطمه دیدن مواد پلاستیکی و ...میگردد .[13]
آلودگی خاکها از راههای مختلف نیز از مشکلات زیست محیطی عصر حاضر است. خاک که در دین اسلام به عنوان یکی از پاک کنندهها و مطهرات است، پس از آلوده شدن توسط انسان متمدن، میتواند به یک عامل آلوده کننده تبدیل گردد. خاک آلوده نیز می-تواند منشأ بیماریهایی برای موجودات زنده باشد.آلودگی خاک و به دنبال آن آبهای زیرزمینی از دیگر معضلات توسعه به حساب میآیند که در سالهای اخیر به دنبال گسترش پالایشگاهها، صنایع تولید نفت و گاز، کودهای نامناسب شیمیایی و...به شدت رو به افزایش می باشند. این آلودگیها بسیار سمی هستند و برخی از آنها از جمله مواد آلی بهخصوص مواد آلی غیر محلول درآب - مانند هیدروکربن هایی مثل بنزین، پنتان، هگزن و... - به آسانی تجزیه نمیشوند و با حبس در لایههای مختلف خاک، منابع طولانی مدت آلودگی را ایجاد میکنند و اثرات بسیار مخربی را از خود برجای میگذارند .[2]
در زندگی شهری یکی از مسایلی که به آن بها داده میشود، اهمیت ایجاد فضای سبز به صورت پارکهای محلهای و ایجاد بوستانهای متعدد در شهرهاست. این فضای سبز میتواند هم بهعنوان ریههای شهرها، سبب پاکیزه نمودن هوا و خنثی کردن آلودگی هوا گردد و از طرفی سبب استفاده مردم از این مراکز شود که این کار باعث ایجاد آرامش و رفاه روحی -روانی ونهایتاً سلامت جسمی افراد میگردد.همچنین در این مراکز انواع وسایل بازی و سرگرمی و ورزش برای سنین مختلف قرار داده میشود که میتوانند در جهت تمدد اعصاب و تجدید قوا برای انسان بسیار مفید باشند.در حال حاضر غربزدگی مدرن، توقع بشر از زندگی را دو برابر کرده است و تفاوتهایی بین روشهای زندگی کنونی و قدیمی ایجاد کرده است که راه را برای بروز بیماریهای جدی هموار نموده است .[14]
افسردگی و استرس از مشکلات اصلی جهان صنعتی امروز است [15] که ناشی از تغییر در الگوی زندگی - استفاده کمتر از فضای سبز و طبیعت - و عدم تحرک بوده [14] و عامل اصلی بیماری جسمی و مزمن تنگی نفس، التهاب مفاصل، دیابت، بیماری قلبی عروقی [15] و انواع سرطان [14] است. لذا در زندگیهای مدرن جهت مراقبت در مقابل این بیماریها، هزینههای کلانی پرداخت میگردد و از درآمد افراد بهشدت کاسته میگردد .[16] فضای سبز در کنترل، پیشگیری و حتی درمان برخی از بیماریهای فوق می-تواند بسیار مؤثر باشد.
مشکل دیگری که در دهههای اخیر بهصورت یک معضل محیطی در آمده است و شاید تا قرنهای آینده مشکلآفرین باشد، بازیافت مواد مختلف است.
بسیاری از مصنوعات بشری که در حال حاضر بهعنوان مادهای مفید و قابل استفاده هستند، پس از اتمام عمر مفید خود، بهعنوان ماده یا محصول غیر قابل استفاده و زباله به محیط زیست وارد میگردند.بر اساس جنس و نوع محصول مورد نظر، گاهی تا صدها سال در طبیعت مانده و بازیافت طولانی آن در محیط زیست سبب ایجاد آلودگی یا عوارص و حتی بیماریهایی در موجودات زنده میگردد. یکی از همین مواد مشکل زا در محیط زیست زبالههای پلاستیکی است. این زبالهها که روند تجزیه آنها بیش از500 سال طول میکشد، تهدید جدیتری است. این درحالی است که به گفته محققان بعد از گذشت این زمان زبالههای پلاستیکی تجزیه نمی-شوند و به ذرات کوچکتری تبدیل میشود که در این شرایط خطرات بیشتری برای طبیعت و موجودات زنده خواهد داشت .[17] افزایش حجم انواع زبالهها و بازیافت آنها در دریاها و اقیانوسها نیز بهشکل یک مسأله مهم زیست محیطی مطرح شده است.
بهطوریکه نشان داده شده است، 269 هزار تن زباله پلاستیکی در اقیانوسها رها شده است. زمان لازم برای بازیافت لیوان پلاستیکی 50 سال، برای بطری پلاستیکی 450 سال، برای کیسه پلاستیکی 10 تا 20 سال، نخ ماهیگیری 600 سال و برای جوراب پشمی 1 تا 5 سال میباشد .[17]استفاده ازظروف یک بار مصرف نیز امروزه بهعنوان یکی دیگر از معضلات جامعه ماشینی و صنعتی امروز است. بررسی ها و مطالعات نشان می دهد که در کشورهای پیشرفته بسته بندی های یکبارمصرفمورد استفاده عموماً از جنس سلولز میباشد که این پلیمرها هم برای سلامت انسان بیضرر هستند و هم به لحاظ سازگاری با محیط زیست مورد تأیید ارگانهای زیست محیطی می-باشد. اما بستهبندیهای یکبار مصرف پلیمری مورد استفاده در کشورماغالباً از جنس مواد پلیمری سنتزی شیمیایی هستند که
