بخشی از مقاله
چکیده
برخی از متفکران معاصر غرب بر این عقیدهاند که ادیان از جمله اسلام، عامل اساسی تخریب و ایجاد بحران محیط زیست میباشند. این مقاله با رد این ادعا اثبات میکند اخلاق زیستمحیطی که غربیها در دور معاصر در اندیشه رعایت آن برآمدهاند، پیشتر در منابع و آموزههای دینی و اسلامی بدان توجه شده است. براساس نظریه اخلاق زیستمحیطی اسلام، هرچند از میان مخلوقات فقط انسان دارای ارزش و شأن اخلاقی است. اما او نسبت به همه طبیعت و مخلوقات، دارای وظیفه و مسئول است. مسئولیت انسان نسبت به طبیعت و محیط زیست، برحسب فضیلت امانتداری و جانشینی خداوند در زمین و نیز در قبال حق تصرف و بهرهبرداری از طبیعت است. حقی که خداوند به انسان عنایت فرموده است.
تقوا، امانتداری، شکرگزاری، عدالتورزی، اصلاح، اعتدال و قناعت از اهم فضایل اخلاق زیستمحیطی اسلام است. امر به آباد ساختن زمین، بهرهگیری مناسب و معتدل از نعمتهای طبیعی و تفکر و تأمل در طبیعت و نهی از فساد و تخریب در زمین، از مهمترین احکام مربوط به رفتار انسان با محیط زیست در قرآن و روایات است. آسمان و زمین و هر آنچه در آن است، بهویژه آبها، گیاهان و حیوانات از مصادیق طبیعت هستند. در رابطه انسان با طبیعت، باید نسبت این دو را در رابطهشان با خدای متعال سنجید. بدین معنا که انسان و طبیعت وابسته به خدا و مخلوق و مملوک او هستند. این وابستگی و تعلق که از علیت و خلقت خدای متعال نسبت به آنها حاصل شده است، به مالکیت تام الهی منجر میشود. از اینروی، تنها خدای متعال عهدهدار تدبیر و تقدیر عالم خواهد بود و این همان معنای مالکیت تام خداست. از طرف دیگر در جهانبینی الهی، انسان حتی مالک هستی خویش نیز نیست و تنها امانتدار خداوند است.
واژههای کلیدی: اخلاق، محیط زیست، قرآن، بهداشت.
مقدمه:
دنیای معاصر به دنبال تحولات همهجانبه در زمینههای علمی، فناوری، اجتماعی، فرهنگی و...، شاهد پیدایش علوم و فنون نوین و بین رشتهای متعددی است. بشر افزون بر توجه به موضوعهای انسانی، به محیط و پدیدههای پیرامونی که در خدمت و تسخیر انسان قرار دارد، اهتمام ویژهای ورزیده است. اخلاق زیست محیطی در دوره معاصر، ذهن بسیاری از اندیشمندان را به خود جلب کرده است. متفکران معاصر، با گرایشهای انسانمحور نشئت گرفته از فلسفه مدرن، ادیان الهی و آموزههای دینی را از عوامل اساسی تخریب محیط زیست و تهدید آن میدانند - رضایی،. - 1389 لین وایت در سال 1967 در مقالهای با عنوان »ریشههای تاریخی بحرانهای اکولوژی«، سنت مسیحی و یهودی را عامل بحرانهای زیستمحیطی معاصر دانست که در آگاهی زیست بومی در جامعه دینی نقش مهمی ایفا کردند.
وایت در آن مقاله بیان کرد که مسیحیت در بحران زیستمحیطی نقش عمدهای دارد. به عقیده او، جهاننگری مسیحی و امر کتاب مقدس به حاکمیت بر طبیعت، زمینه رویکرد ابزاری و نه احترامآمیز به طبیعت و انگیزه تکوین علم و فناوری را که از لحاظ زیستمحیطی مخرب باشد، فراهم آورده است - به نقل از رضایی،. - 1389آرنولد توین بی نیز در گفتوگو با دای ساتو ایکه دا، دانشمند ژاپنی به این نتیجه رسید که دین مورد نیاز بشر کنونی، خداییگرایی است که احترام به منزلت و قداست کل طبیعت را تعلیم میدهد و یکتاپرستی یهودی توجیهگر بهرهبرداری حریصانه بشر از طبیعت است؛ چیزی که بشر کنونی به آن نیاز ندارد. لکن بسیاری دیگر از متفکران عرفی زیست، دانشمندان و فعالان حوزه محیط زیست، به دلیل اشتراک هدف و تعهد، به جامعه دینی روی آوردند.
برای مثال، در سال 1992، یکصد و پنجاه دانشمند و رهبر دینی، در همایشی بیانیهای صادر کردند که تصوری عمیق از هدف و تعهد مشترک برای اقداماتی جسورانه به منظور حمایت از محیط زیست ارائه میداد و خواهان همکاری مشترک دین و علم برای حمایت از محیط زیست شدند. بر همین اساس، بسیاری از متفکران برای ردّ ادعای وایت، سنت مسیحی را مجداً بررسی کردند تا منابعی برای تفکر واشتغال کلامی معطوف به محیط زیست بیابند. تاکنون، برای عملیاتی کردن یا به کاربردن اخلاق یا بینش جدید درباره مسائل گوناگونی که بحران محیط زیست را پدید میآورند، تلاش اندکی انجام شده است؛ اما آنچه اهمیت دارد این است که متفکران زیست بومی غرب، خواهان گفتوگوی بیشتر میان علم و دین در جهت پدید آوردن اخلاق زیستمحیطی مجهز به علم هستند - به نقل از پورخباز، . - 1381
دنیای معاصر غرب، در حالی به دنبال ایجاد نگرشها و آرا و تفسیرهای جدید دینی درباره حمایت مسیحیت از اخلاق محیط زیست است که اخلاق زیست محیطی، در کتاب جاودانه و مقدس قرآن و روایات نورانی معصومان و آموزههای دینی به شکلی شفاف و گسترده، بیان شده است - جوادی آملی،. - 1386 در قرآن کریم، بارها به احیای طبیعت و عناصر طبیعت از قبیل دریا، کوه، درخت،باد، آب، خاک، آسمان، زمین، چارپایان و پرندگان و ...اشاره، و به منزله آیات و نشانههای خالق جهان هستی بدانها توجه ویژه شده است.مقاله حاضر، میکوشد به تبیین اخلاق محیط زیست در اسلام بپردازد و نشان دهد که اولاً توجه به محیط زیست، دستاورد دنیای معاصر غرب نیست، بلکه خاستگاه آن آموزههای دینی و اسلامی است؛ ثانیاً بطلان تفکر اندیشمندان معاصری مانند وایت ودیگران را مبنی بر اینکه دین عامل اساسی تخریب محیط زیست است، اثبات کند.
روابط چهارگانه انسان
مجموعه روابط انسان را میتوان در چهار رابطه تحلیل کرد :
1.رابطه انسان با خدا؛
2.رابطه انسان با خود؛
3.رابطه انسان با طبیعت؛
4.رابطه انسان با جامعه.
با توجه به اینکه بررسی و پاسخ به پرسش های بالا بر شناخت روابط گوناگون انسان مبتنی است، ابتدا به طور مختصر نگاهی به این روابط چهارگانه خواهیم داشت. در نگاه دینی، تنظیم روابط چهارگانه مذکور، تنها در صلاحیت خدای متعال است؛ زیرا کسی میتواند برای انسان برنامه جامع و کامل تدوین کند که او را بشناسد، از ابعاد وجودی او آگاه باشد و نیازها و استعدادهایش را بداندو ... . بدیهی است جز خدای متعال، کسی چنین شناخت دقیقی از انسان ندارد و تجربه جوامع بشری نیز بهخوبی گواه بر این امر است که هر جا انسان خود قدم پیش نهاد و مستقل از وحیدست به وضع قانون و تدوین برنامه زندگی زد، نتایج مخرّب و ویرانگرش نمایان شده، به شکست انجامیده است. به تعبیر دیگر، تنها کسی حق وضع قانون برای انسان را دارد که دارای صفات زیر باشد:
1. انسانشناس کامل باشد؛ به گونهای که تمام ویژگیهای او را از نظر جسم و جان بشناسد؛ از تمام اسرار وجود انسان، عواطف، امیال، غرایز، شهوات، هوسها و مسائل فطری او با خبر باشد و هیچ چیز در ساختار وجود انسان بر او مخفی نماند؛ - واعظی،. - 1377
2.از تمام آثار اشیای جهان و خواص و ویژگیهای آنها از نظر هماهنگی و ناهماهنگی با وجود انسان با خبر باشد و دقیقاً مصالح و مفاسد تمام اعمال و کارهای فردی و اجتماعی و پیامدهای آنها را بداند؛
.3 از تمام حوادث پیشروی مؤثر در سرنوشت انسان، آگاه باشد؛
.4 باید از هر لغزش، گناه، خطا و اشتباهی به دور باشد و در عین دلسوزی و مهربانی، ارادهای قوی و با شهامت داشته باشد و از هیچ قدرتی در اجتماع نهراسد؛ .5 هیچ گونه منافعی در اجتماع بشریت نداشته باشد تا هنگام تنظیم قوانین آگاهانه یا نا آگاهانه متوجه جهتی که حافظ منافع شخص اوست نشده، مصالح جامعه را فدای منافع خودش
