مقاله رازی : از عقاید دموکریتوس تا نظریه اتمی

بخشی از مقاله

چکیده

نظریه اتمی یکی از مهمترین نظریات در علم میباشد که بیان میکند که ماده از واحدهای مجزایی به نام اتم تشکیل شده است. این نظریه به عنوان یک مفهوم فلسفی در یونان باستان مطرح شد و در اوایل قرن نوزدهم و زمانی که اکتشافات در زمینه شیمی آشکار ساخت که رفتار ماده نشان میدهد که از اتم تشکیل شده است، به جریان اصلی علم راه یافت. دالتون که نظریه اتمی او، نخستین تئوری کاملا علمی در مورد اتم است پیشنهاد کرد که هر عنصر شیمیایی از اتمهایی مشابه و یکشکل تشکیل شده است که هرچند نمیتوانند از روشهای شیمیایی دستخوش تغییر یا تجزیه شوند اما قادر به در هم آمیختن برای ایجاد ساختارهای پیچیدهتر - ترکیبات شیمیایی - هستند. این در حالی است که قرنها پیش از دالتون، ابوبکر محمد بن زکریای رازی - در غرب با نام Rhazes شناخته میشود - ، که در بسیاری از زمینههای علمی پیشگام بود، نظریه اتمی خود را که قابل مقایسه با نظریه اتمی دالتون و سایر نظریههای اتمی مدرن میباشد ارائه نمود. رازی ادعاهای ارسطو درباره ماده را رد کرد و در نظریههای شیمیایی خود به پیروی از دموکریتوس پرداخت.

کلیدواژهها: رازی، نظریه اتمی، ذرات تجزیهناپذیر، ترکیب، جوهر، فلسفه

مقدمه

نظریه اتمی بیشک یکی از نظریات بنیادین علم و شالودهی همهی واکنشهایی است که در جهان پیرامون ما رخ میدهد. امروزه نام این نظریه مهم با اسامی دانشمندانی چون جان دالتون - 1766-1844 - ، جوزف تامسون - 1856-1940 - و ارنست رادرفورد - 1871-1937 - گره خورده است. این در حالی است که قرنها پیش از بیان این نظریه توسط دالتون، دانشمندی ایرانی و مسلمان به نام محمد بن زکریای رازی، بر خلاف بسیاری از پیشینیان و همعصران خود، نه تنها معتقد به این نظریه به صورتی تقریبا مشابه آنچه اکنون پذیرفته شده، بوده بلکه، با دقتی شگفتآور نظریه اتمی خود را نیز بیان کرده است. تلاش نگارندگان این مقاله بر آن بوده است تا علاوه بر تشریح نظریه اتمی رازی، زمینهها و افراد مؤثر بر شکلگیری اعتقاد وی به این دیدگاه مترقی مورد بررسی قرار گیرد.

شرح موضوع: یکی از دانشمندان کمنظیر مسلمان، ابوبکر محمد زکریای رازی است که در حیطههای مختلف دانش فعالیت میکرد و به دلیل برخورداری از روحیه و اشتیاق علمی اسلامی و شناختی که از آثار پیشینیان و شرایط روزگارش به دست آورد، در پیشبرد دانشهای مختلف عقلی، سهمی به سزا داشت.اخبار موجود درباره زندگی رازی به خاطر در هم آمیختگی آن با افسانهها و روایات متناقض مشکل و به تعبیری ناممکن است؛ آنچه میتوان گفت اینکه او در 251 هجری در ری متولد شد و در سنین جوانی به شغل پدر یعنی زرگری مشغول شد.برخی بر این عقیدهاند که رازی قبل از طبابت مدتی به کیمیا 3و سحر تمایل یافت و برخی دیگر این را انکار کرده و معتقدند علاقه به شناخت گوهر فلزات رازی را به علم شیمی سوق داد - آذرشب، :1384ص - 48 و چنان به این علم علاقمند شد که کیمیا 4 را از مشاغل ساده پیشینیان دانسته و حتی در کتاب »الرد علی الکندی« - آغابزرگ طهرانی، :1403 ج10، ص - 221

و »الرد علی المسمعی المتکلم« به انکار هیولائیان پرداخت - همو، ج10،ص - 224 و لذا نگاه وی علمی بود - ابن ندیم، بیتا: ص. - 417 این موضوع مورد توجه مسعودی هم بوده و همو در طعن کندی از مواضع رازی دفاع میکند و معتقد است که کار رازی باعث شد تا رأی فاسد کندی در مسئله اکسیر مشخص شود. از ددیگاه وی رازی کیمیا را به عنوان علم مطرح و به بررسی سنگهای قدیمی و کیفیت اعمال آن پرداخت - مسعودی، :1409 ج4، ص. - 169 نتیجه این امر کشف ترکیباتی چون الکل و اسید سولفوریک و تألیف 12 کتاب است که از آن جمله میتوان به کتاب »التدابیر« اشاره کرد - ابن ندیم، بیتا:ص.5 - 423مسعودی مینویسد طریقت رازی در مسیر پیروان فیثاغورث است که برخی از آن تبعیت کردند و این طریقت توسط صابئیان منتقل شده بود - مسعودی، بیتا:ص. - 106

وی در کتاب دیگرش، مروجالذهب، رای صابئه را با عنوان »کیماریون« معرفی میکند که مطابق با آن مطالب را بسط داده و از ذکر آن در نزد مردم اکراه داشتند - همو، مروج الذهب،ج2،ص. - 240رازی در سالهای 310 هجری کتابی در سه مقاله در این زمینه هم تألیف کرد - همان، ص. - 138 پیش از این کندی، از کارهای فیثاغورث تقلید میکرد. ابن عبری معتقد است اگرچه رازی به فیثاغورث تمایل یافت اما او کسی بود که به علم الهی آگاهی نداشت و لذا آنها را طعن می کرد و شاید هم به همین خاطر منظور ارسطوطالیس را نفهمید و لذا در آراء وی اضطراب وجود دارد. یعنی نظراتش سخیف و تقلیدی است. به اصحاب کندی گرایش دارد و از یافتههای خود برای مسئله نفس ، جسم و روح استفاده کرد - ابن العبری، . - 46 :1992

بینایی رازی بیشتر به خاطر آسیبهای ناشی از آزمایشهای شیمی - سرکیس، :1410 ج1،ص - 913 و تألیف آسیب دید - ابن ندیم، بیتا: ص. - 357 این در حالی است که ابن عبری اعتقاد دارد مشکلات بینایی رازی در اثر باقلایی و در بصره بوده است - ابن العبری،. - 158 :1992 مشهور است رازی برای بیماریش به طبیبی مراجعه کرد و طبیب از او مبلغ 500دینار خواست، رازی گفت کیمیا این است و کار قبلی اش را رها کرد - سرکیس، :1410 ج1 ، ص - 913 و در سن 40 سالگی - ذهبی، :1413 ج 23، ص - 427 راهی بلاد مختلف و از آن جمله بغداد، امالقری اسلامی شد - ابن ندیم، بیتا: ص - 356 و طبابت را در آنجا فرا گرفت - بغدادی، هدیه العارفین، بیتا: ج2 ، ص - 28 و در این زمینه هم اقدامات و کشفیات بسیاری را انجام داد - حاجی خلیفه،بیتا: ج 2،ص. - 1777 اما بعد از مدتی به ری بازگشت.

رازی در اواخر عمر نابینا شد - سرکیس، :1410ج1، ص - 914 و سرانجام در فاصله سالهای311 - ابن کثیر، :1408 ج11،ص170؛ بغدادی، هدیه العارفین، بیتا:برخی از دلایل موفقیتهای علمی رازی عبارتند از: برخورداری از هوش و ذکاوت خدادادی، علاقه فراوان به علم و دانش و کسب تجربه - ثقفی، :1381 ص - 29، مصاحبت با دانشمندان و مشاهیر روزگار مانند علی بن ربن طبری - ذهبی، :1413 ج 23، ص427؛ سرکیس، :1410 ج913، - 1 و به قولی تمایل به آراء جابر بن حیان - ابن ندیم، بیتا: ص421؛ ابن ابی اصیبعه، :1956 ص24-241؛نک: سزگین،:1380 ج4، ص - 240- 241، علاقه به مطالعه و خواندن آثار پیشنیان - ذهبی،:1413ج 23،ص - 28، تسلط به زبان های مختلف به ویژه زبان یونانی که در نتیجه مطالعه کتب دانشمندان یونانی به دست آمده بود - نجمآبادی، :1371 ص - 6 و در نهایت برخورداری از استقلال فکری و آشنایی با علوم تجربی و عقلی مانند فلسفه - ابن ندیم، بیتا: ص. - 417

نتیجه اشتغالات و تعلیمات رازی، تالیف چندین کتاب، رساله و مقاله است که ابن ندیم و بسیاری دیگر از معاصران و مولفان بزرگ اسلامی فهرست برخی از آنها را در کتابهای خود آوردهاند - ابن ندیم، بیتا: ص 359- 357؛ بیرونی، 1949؛بنک: بغدادی، هدیه العارفین، بیتا: ج2، ص. - 29-27 رازی هم چنین در عرصه شاگرد پروری موفق بود و برخی از مشاهیر اسلامی مانند یحیی بن عدی، ابن قارن رازی، ابوالقاسم مقانعی، ابوغانم طبیب یوسف بن یعقوب و محمد بن یونس از جمله شاگردان وی به شمار می روند - نجمآبادی، :1366 ص. - 390رازی علاوه بر این در زمینه اجتماعی هم دارای منزلت و اعتبار بوده است. نسبت به مردم عطوفت داشت و از فقیران دستگیری میکرد و نسبت به بزرگان مهربان بود. کارهای خیر بسیاری انجام داد - ابن ندیم، بیتا: ص - 357 و از آن جمله ریاست بیمارستان ری و بغداد به وی واگذار شد - ذهبی، :1413 ج23، ص. - 427

یکی از مباحثی که دقت نظر رازی در مسائل علمی را به خوبی نشان میدهد، نظریه اتمی است که مورد توجه دانشمندان یونانی پیش از او نیز قرار گرفته بود. از آن جمله »لیوسیپوس6« است که نخستین کسی بود که نظریهی اتمی ماده را پیشنهاد کرد اما هیچ اثری از آثار او باقی نمانده است. اطلاعات ما از نظریهی اتمی ناشی از آثار شاگرد او دموکریتوس است. دموکریتوس مدعی بود که همهی مواد موجود در جهان از اتمهای بخشناپذیر - از واژهی یونانی atomon به معنی تقسیمناپذیر یا تجزیهناپذیر - ترکیب یافتهاند. اتمها که شکلهای گوناگون دارند، مواضع گوناگونی را نسبت به یکدیگر اشغال میکنند و بهطور گوناگونی مرتب میشوند به همین دلیل است که مواد متفاوت در جهان وجود دارند. اتمها در خلأ حرکت دائمی و بینظم دارند. ارسطو نظریهی اتمی ماده را رد کرد و چون گفتههای وی دربارهی مطالب علمی تا دوهزار سال پس از مرگش از اعتبار فوقالعادهای برخوردار بود، نظریهی اتمی تا سدههای اخیر چندان تاثیری بر علم نداشت - هودسون،:1374ص. - 13

نظر ارسطو این بود که هر چیز از یک »مادهی اولیه7« ترکیب یافته است. همهی مواد، مرکب از این مادهی اولیه هستند که صورتی در آن نقش بسته است و این صورت علت ناپیدای خواص ماده است. در هر تبدیل، ماده اولیه بدون تغییر باقی میماند اما صورت آن تغییر میکند. ماده و صورت نمیتوانند جدا از هم وجود داشته باشند و سادهترین ترکیب ماده و صورت، عناصر هستند. عناصر را میتوان بر حسب چهار کیفیت گرمی، رطوبت، سردی و خشکی تجزیه و تحلیل کرد. بر اساس نظر ارسطو، خاک خشک و سرد، آب سرد و مرطوب، هوا مرطوب و گرم و آتش گرم و خشک است - همان - . همانگونه که اشاره شد، دموکریتوس مدعی بود که اتمها در خلأ حرکت دائمی دارند و ارسطو هم مفهوم حرکت اتمی و هم مفهوم حرکت خلأ را نقد کرد. ارسطو علت حرکت را میل طبیعی اجسام میدانست و حرکت بینظم دائمی با نظریات وی وفق نداشت. وی همچنین مفهوم خلأ را رد کرد - همان، ص . - 18