مقاله داستان استهلاک نظریه ( تحلیلی بر بروز ، تحول و زوال نظریه های سازمان و نگاهی به آینده نظریه سازی در ساخت عرصه علمی و عمومی )

بخشی از مقاله

چکیده:

نظریههایسازمان و مدیریت همانند دیگر رشتههای علوم اجتماعی، با سیستمهای انسانی و اجتماعی سروکار دارند؛ سیستمهای پویا، پیچیده و متغیر که موضوعاتی بسیار متنوع را شامل شده، و در شبکه ای از تعاملات پیچیده توسعه مییابند. این نظریهها ضرورتاً از درون اعداد و ارقام ظهور نمییابند، بلکه در زمینه مراودات و تعاملات اجتماعی و تأثیرات محیطی، حاصل میگردند. بنابراین همانند مفهوم چرخه عمر محصول میتوان مفهوم چرخه عمر نظریه را نیز مد نظر قرار داد. در این مقاله ضمن تأکید بر این مهم، تلاش شده است تا عوامل موثر بر ظهور و زوال نظریههای علمی در ساحت سازمان و مدیریت به بحث گذاشته شوند و عواملی که موجب افزایش پایههای گستره دلالت و دقت نظریههای علمی میشوند، مقایسه گردند. حاصل این مقاله را میتوان چنین خلاصه کرد که؛ نظریههای ما هرچند محصول توصیف سازمانهای موجودند، ولی خود نقشه راه ساخت سازمانهای جدید را ارائه میدهند و آنگاه که این سازمانهای جدید ساخته میشوند، نظریه تجویزی ما به نظریه توصیفی تبدیل میشود و راه استهلاک را میپوید. در این مسیر هرچه یک نظریه در ساخت سازمانهای آینده نافذتر باشد، با ورود به آینده زودتر شأن توصیفی مییابد و قدرت پیش بینی خود را از دست داده، به توصیف گر سازمانهایی تبدیل میشود که خود طرح ساخت آنها را داده است.

واژه های کلیدی: نظریه پردازی، مفروضات بنیانی نظریه، ظهور نظریه، زوال نظریه، آینده نظریه 

مقدمه:

گاهی ابهام در علوم اجتماعی به عامل بقای نظریه تبدیل میشود؛ زیرا در این علوم، مشاهدات تجربی کمیت پذیر در مقام محک زننده نظریه ظاهر نمیشوندپس؛ احتمالاً هیچ گاه با اعوجاج1 و بحران مواجه نمیشوند و در قالب تعریف کوهن از علم قرار نمیگیرند. بدین ترتیب نظریههای علوم اجتماعی - بویژه نظریه سازمان - ، با حضور و شکل گیری در صحنه جامعه در نوعی چرخه حیات قرار میگیرند؛ به طوری که با ظهور مکاتب فکری متفاوت وبعضاً زوال یافتن و یا از رونق افتادنشان، تعاریف متفاوتی ازمفاهیمی چون انسان، توسعه و پیشرفت را نمایان میسازند که از تجدید نظرهای پارادایمی حکایت دارند و ظهور و زوال نظریههای علمی را روایت میکنند.

در این حال؛ به نظر میرسد که برخی از این نظریهها قدرت تبیین بیشتری دارند و جالب تر آنکه،معمولاً این گونه نظریههای علوم اجتماعی، از میان تحلیل اعداد و ارقام برنمیخیزند، بلکه محصول تحلیل کلان و منطقی و عقلانی رفتار پدیدههای اجتماعی یا رویدادهای تاریخیاند. این پژوهش درصدد مطالعهای فراتحلیل، در باره برد زمانی اثربخشی نظریههای سازمان است. تفاوت این رویکرد با رویکرد پارادایم انگار کوهن در آن است که در آنجا، زوال دلالت نظریه حتی در هنگام سلطه آن پیش از اعوجاج نیز محتمل بود؛ ولی در این جا از نظریهای معتبر و قابل اعتماد سخن به میان میآید که در برابر تغییر شرایط، مستهلک شده و زوال می یابد.

-1  اهمیت نظریهپردازی در باره سازمان

نظریه سازمان در صحنه اجتماع شکل گرفته است. بنابر یک تحلیل، » کم کاری2 « کارگران سبب شده است تا تیلور به روشهایی در کار بیندیشد که کارگران را برای ابراز حداکثر تلاش برای رسیدن به اهداف سازمان برانگیزاند. وجود مدل تحلیلی مبتنی بر محیط آرام و با ثبات، موجب شد که رویکردهایی عام، فراگیر و مبتنی بر تحلیل نظم و انضباط و کارآیی، در میان نظریهپردازان اولیه » نظریه سازمان « شایع شود. هدف غالب نظریه پردازان عصر ثبات و نظم، ارائه نظریههایی پایدار، معتبر و جهان شمول بود، در حالی که در دهههای بعد، نظریههای جدید بر امکان اقتضایی شدن و انطباق پذیری نظریهها تأکید داشتند؛ در آن زمان بر ثبات حوزه دلالت معانی تأکید داشتند، در حالی که نظریههای جدید بر امکان انتقال معنی از حوزهای به حوزه دیگر تأکید دارند. در گذشته، نظریه پرداز مترصد بررسی اعتبار نظریه از طریق کسب اجماع بر آن بود، در حالی که بعدها، استاندارد سازی و تکرار نیز ملاک اعتبار نظریه تلقی شد - Mckinley, 2010 - ؛ و پس از آن، همه اینها تحت الشعاع تناسب با دوران و مکان قرار گرفت . - Lyotard, 1984, 308 -

تلاش برای انتقال نظریه از حوزهای علمی به حوزه علمی دیگر در دوران معاصر، ممکن است از عوامل رکود نظریه پردازیبدیع و جدید باشد؛ ضمن اینکه پارادوکسی را ایجاد میکند که به موجب آن، رویکردهای ساده انگارانه به معرفت شناسی نظریه سازمان، بی اعتبار می-شوند و رویکردهای پیچیده وکم دوام تر جایگزین آن میشوند؛ از اینرو نظریه سازمان، دورانی پر هیجان را میگذراند که در آن مستمراً مکاتب و دیدگاههای جدیدی بروز و ظهور مییابند! شاید از همین روست که این دوران هیجان انگیز با ترس مداومی عجین شده است - Mcauley et al, . - 2007, P:5 درحالیکه بسیاری از صاحب نظران تردید دارند که در این دوران، نظریه، پارادایم یا رویکرد پارادایمی جدیدی شکل بگیرد و برآنند که مکاتب نظری موجود در این رشته - مدیریت و سازمان - ، ناسازگارند . - Burrell & Morgan, 1979, 12, 121 - حتی در مواردی که سازگاری میان مکاتب افزوده میشود، این بیثباتی وکم دوامی نظریهها، آزاردهنده جلوه میکند؛ تا حدی که دانش پژوه این عرصه مردد میماند که به کدام نوع نظریه اعتماد کند.

-2 چیستی ماهیت و هویت نظریه

سئوال از چیستی نظریه، سئوالی عمومی - جاافتاده - و متداول در ادبیات دانشگاهی است و پاسخ به آن، مجموعه قابل توجهی از تعاریف، نظریهها و معیارها را مد نظر قرار میدهد. با این حال، دیدگاههای صاحب نظران در این باره متناقض بوده، و توافق کمی درباره » تعریف نظریه « وجود داردHenderikus, 2007 - ، . - Metcalfe, 2004 & با اینکه تئوری یک ارزش هنجاری قدرتمندی دارد - Suddaby, 2014 - ، اما فقدان اجماع درمورد تعریف این مفهوم،دقیقاً همان چیزی است که علیرغم دشواری نیل به آن، باید پاسخ داده شود. یکی از دلایل اصلی این امر، آن است که رویکردهای محققان و نظریه پردازان ، از حیث خاستگاه پارادایمی بوده، مبتنی بر جهان بینیهای متفاوت است . - Torraco, 2002 - راتزتامپ کا 22 تعریف برای واژه نظریه ارایه داده است sztompka, 1974 - - ؛ در حالی که برای این واژه، مترادفهای زیادی چون پیشنهاد1، ادعا2، اصول بدیهی3، اصل موضوعه4، قاعده کلی - Silva, 1977, 61 - 5، توصیف6، نوع شناسی 7، پیش بینی8، چارچوب ابداعی اولیه - Kinloch, 1977, 10 - 9، مدل، سیستم نظری و مدل - Dubin, 1978,18 - به کار میبرند. برخی از این تعاریف عبارتند از:

الف - بیانی سامان مند و نظام یافته از اصول مرتبط و چارچوب روابط آشکار یا اصول اساسینسبتاً شناخته شده در باره پدیده مشاهده شده خاص که تا حدودی شناخته شده است. - - Webster Dictionary

ب - بیانیهای از روابط میان مفاهیم، با در نظر گرفتن مجموعهای از محدودیتها و مفروضات که در قالب یک دستگاه نظری، برای شناسایی جهان تجربی پیچیده به کار میروند . - Bacharach, 1989 -

ج - تلاش انسان برای مدل سازی بعضی از جنبههای نظری جهان واقعی . - Dubin, 1976 -

د - تدوین فرضیههای قابل آزمون . - Gorelick, 2011 -

ه - بیانی ازمفاهیم و روابط بین آنهاکه نشان میدهد یک پدیده چرا و چگونه اتفاق میافتد . - Corley & Gioia, 2011 -

و - مشتمل بر مجموعهای از مفروضات و اصول منطق لّعی است که روابط میان سازه ها - و نه متغیرها - را تبیین میکند . - Combs, 2010 -

به طور کلی در ادبیات علمی و دانشگاهی تعاریف نظریه، در پیوستاری از ساده و موجز تا پیچیده و مرکب قرار میگیرند. برای مثال، بنا بر یک تعریف، نظریه بیانیهای در باره گمان ارتباط بین و میان متغیرهاست . - Gelso, 2006, 2 - نظریه همچنین ممکن است به منزله یک گروه از قوانین یا روابط منطقی سازمان یافته تلقی شود که برای تبیین یک رشته به کار میروند . - Heinen, 1985, 414 - ساتن و استو بر آنند که یک نظریهاساساً باید به پرسش از » چرایی « پاسخ دهد. نظریه روابط علی را توصیف میکند و دلایل منطقی اینکه چرا پدیدهها در زمان معین یا با ترتیب معینی حادث می-شوند را تبیین میکند - . - Sutton & Staw, 1995 واکر - 1998 -

تعریف نظریه را شامل چهار جزء میداند که عبارتند از: تعاریف، دامنهها، روابط و ادعای پیش بینی در پاسخ به این سئوالهای متداول » چه کسی، چه، کی، کجا، چگونه، چرا باید، چگونه میتواند، چطور میتوانست و چرا می-خواست. - Wacker,1998, 364 - « نظریه پردازان دیگری مانند دوبین - 1978 - ، ففر - 1989 - ، کوئین واولین - 1980 - و واکر - 2008 - فهرست مفصلی از معیارهای نظریه خوب را به شرح زیر ارائه دادند: آزمون پذیری10، ابطال پذیری،11پیش بینی،1 تبیین،2 صرفه جویی،3 سازگاری درونی،4 بی