بخشی از مقاله
راهبردهاي طراحی اتاق هاي بستري در بیمارستان ها يروانی با تکیه بر اصول روانشناسی محیط
چکیده
بحث بیماري هاي روانی به ویژه روان پریشی در طول تاریخ همواره مورد توجه بسیار قرار گرفته است و فضاي بستري بیمار روانی از هر لحاظ حائز اهمیت ویژه بوده است. فضاي بستري از جمله فضاهایی است که بر حالات روحی و روانی بیمار تأثیر می گذارد و طراحی ضعیف این محیط ها، می تواند سبب تشدید اختلالات رفتاري و همچنین ترس و اضطراب در آنها گردد. مقاله حاضر، فضاي بستري بیمار روانی را مورد بررسی قرار داده و به این مسأله می پردازد که بیمار چه نیاز هایی در این محیط ها داشته و آیا می توان با ارائه الگوي فضایی خاص، محیطی مطلوب جهت بستري شدن و بهبود به وجود آورد؟ براي دستیابی به اهداف مذکور، در این پژوهش که با روش توصیفی ـ تحلیلی به نقش روان شناسی محیط در اتاق هاي بستري در بیمارستان روانی پرداخته شده است، با مطالعه بر روي دو گروه از بیماران عکس العمل آن ها نسبت به اتاق بستري که در آن قرار دارند مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته است و نتیجه حاکی از آن است که بیماران بستري در اتاق هاي داراي دید به طبیعت و داراي رنگ و نور مناسب داراي زمان بستري کوتاه تر و میانگین کمتر مصرف داروهاي آرام کننده بوده اند. با در نظر گرفتن این نیازها و ادغام آن با راهبردها و راهکارهاي استخراج شده از تحقیقات پیشین می توان راهبردها و راهکارهایی خاص، براي طراحی فضاي بستري بیماران روانی با تکیه بر اصول روانشناسی محیط پیشنهاد داد که سبب ایجاد محیطی مطلوب تر در دوران بستري شدن گردد.
واژه هاي کلیدي: روانشناسی محیط، بیمارستان روانی، بیمار، فضاي بستري
.1 مقدمه
روانشناسی محیط یکی از رشته هاي تخصصی نوپایی است که روي تأثیر متقابل رفتار و عوامل و شرایط فیزیکی معماري و فضایی محیط، بیش از دیگر جنبه ها تأکید دارد. و روانشناسی گشتالتی، به الگو واره هاي ادراکی و برهمکنش میان شکل ها و تجربیات ادراك آدمی می پردازد که داراي ساز وکار عصب شناختی در فرآیند شناخت ادراکی است. (Gibson,1966) یکی از بنیانگذاران مکتب گشتالت، محیط را به دو نوع جغرافیایی و رفتاري تفکیک می کند. از نظر وي محیط جغرافیایی به معنی محیطی که به طور عینی وجود دارد و محیط رفتاري بدان گونه که به وسیله فرد تجربه می شود به کار می رود. لوین1 که از دیگر محققان مکتب گشتالت به شمار می رود، عقیده دارد رفتار تابع تأثیر متقابل عواملی است که از فرد و محیط سرچشمه می گیرد. وي براي بیان پدیده حاصله از تأثیر متقابل عوامل فردي و محیطی از مفهوم فضاي زیستی استفاده می کند. یکی از مهم ترین مبانی این نظر چنین بیان می شود "رفتار تابع ویژگی هاي فضاي زیست است " .[1]
به عبارتی انسان با توجه به نیازها، ارزش ها و هدف هاي خود، محیط را دگرگون می کند و به طور متقابل تحت تأثیر محیط دگرگون شده قرار می گیرد. طی بیست سال اخیر رشته ي روان شناسی نیز مانند رشته هاي علمی متعدد دیگر، بر این پدیده، یعنی بر تأثیر انسان بر محیط و تأثیر متقابل محیط بر انسان، بی توجه نمانده و به یافته هاي علمی قابل توجه دست یافته است. شرایط محیطی مناسب، به ارضاي نیازها ( استراحت، تفریح، تغذیه ، مطالعه و غیره) کمک می کند و شرایط نامناسب مانع از ارضاي نیازها می شود .[2] و محیط نا مساعد و دشوار، مردم را پرخاشگر و جسور می کند.
مقاله حاضر، فضاي بستري بیمار روانی را مورد بررسی قرار داده و به این مسأله می پردازد که بیمار چه نیازهایی در این محیط ها داشته و آیا می توان با ارائه الگوي فضایی خاص، محیطی مطلوب جهت بستري شدن و بهبود به وجود آورد؟ براي دستیابی به اهداف مذکور، در این پژوهش با به کارگیري روانشناسی محیط و معماري به عنوان یکی از شاخه هاي هنر و همچنین دانش مهندسی بدست آمده از گذشته هاي دور تاکنون، در اتاق هاي بستري بیمار روانی در کنار یکدیگر می توان اثر هر یک را در زمینه تسریع بهبود بیماران روانی چندین برابر کرد.
.2 بیان هدف و روش تحقیق
با توجه به مطالب مذکور و همچنین بر طبق تحقیقات اخیر، براي ایجاد محیط درمانی مطلوب، استفاده از نظریات و تجربیات بیماران از اهمیت زیادي برخوردار است. لذا بررسی نیازها و علایق بیماران، براي به دست آوردن راهکارهایی جهت مطلوب تر نمودن فضاي بستري و همچنین بررسی تأثیر روانشناسی محیط بر روان آدمی و خصوصا افرادي که دچار بیماري روانی می باشند و تسریع در بهبود این بیماران با مساعدت معماري صحیح و بازگشت سریع تر این افراد به اجتماع و اقتصاد جامعه، هدف اصلی این پژوهش را شکل می دهد که براي دستیابی به این اهداف، در این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی به جمع آوري اطلاعات، مرور مقالات، شواهد علمی معتبر و تحلیل آماري به نقش روانشناسی محیط در ارتقا سلامت و ایمنی براي بیماران پرداخته شده است، و سعی دارد با بکارگیري روانشناسی محیط و معماري صحیح، راهبردهایی در جهت تسریع بهبود بیماران روانی بستري شده ارائه دهد.
.3 سابقه تحقیق در خصوص موضوع
بیمارستان روانی در کشور ما موضوعی تازه براي طراحی محسوب میشود. هیچ گاه تلاش کاملی براي مطالعه و طراحی این کاربري توسط متخصصان داخلی صورت نگرفته بود. طرح هایی که سابق بر این نیز به مرحله عمل در آمده اند با وجود گستردگی طرح و پرسنل اجرایی آن به دور از واقع بینی لازم صورت نپذیرفته اند و همین مسأله عدم دستیابی به نتایج مورد نظر را به دنبال داشته است . به علاوه مشاهده می شود که با وجود گذشت سال ها از زمان و مردود شناخته شدن بسیاري از اصول به کار گرفته شده در طراحی فضا هاي روان درمانی کماکان شاهد استفاده از آن ها می باشیم .[3]
فلورانس نایتینگل2 در اواخر دهه 1800 ، از اولین افرادي است که به بررسی عناصر محیطی تأثیر گذار در تسریع بهبودي و کاهش فشار روانی بیماران در بیمارستان ها پرداخت و در این رابطه، اتاق هاي بستري با ارتفاع بیشتر، پنجره هاي بزرگ تر، تهویه و نور طبیعی مناسب را پیشنهاد داد . [4] بعد از نظریات مطرح شده توسط او، از اواسط دهه 1970، محققان در خصوص این گونه از بناها، به بحث و بررسی پرداختند و اذعان داشتند که راهروهاي بدون پنجره، کریدورهاي پر پیچ و خم، محوطه هاي داخلی استرلیزه شده با بوي نامطبوع، حسی از ناخوشایندي در فضا را به وجود می آورد و در نتیجه سبب افزایش فشار روانی و استرس در بیماران می گردد .[5] در این زمینه، دکتر راجر یولریچ3 از محققانی است که به طور آکادمیک از سال 1980 به تحقیقات در زمینه اثر طراحی داخلی بر سلامتی افراد پرداخت و به طور خاص این مسأله را بر افراد بیمار و در محیط هاي درمانی، در چندین پژوهش بازگو نمود .[6] استرس4 یا فشار روانی، مفهوم و پدیده اي است که تغییرات انفعالی ایجاد می کند و در اصطلاح کلی استرس زمانی آشکار می شود که فرد در معرض محرك هاي اجتماعی و یا فیزیولوژیکی و فیزیکی قرار می گیرد. و در نهایت شرایط آسایش فرد را برهم می زند .[7] در این زمینه پروفسور دیلانی5 بیان می کند که ”محیط کالبدي بر رفتار فرد تأثیر می گذارد و محیط هایی با تجربه مثبت و منفی، می توانند سبب شوند که فرد بر استرس خود غلبه کند و یا دچار استرس گردد.[8] “ همچنین لیدر 6، بیل 7و سانتس 8بیان داشته اند که،” محیط فیزیکی بیمارستان، می تواند با انتقال مفاهیم منفی، سطوح استرس را ایجاد کندکپ.“رسو 9نیز” آشنایی اندك با محیط بیمارستان“ را در میان عواملی قرار می دهد که می تواند بیشترین استرس را در بیمار بستري شده ایجاد کند .[9] بدین جهت در رابطه با بیمارستان هاي روان درمانی و فضاي بستري می توان گفت اگر چه سلامت بخش هستند اما افراد به اختیار وارد آنجا نمی شوند و این اجبار کسالت هاي روانی یا جسمانی است که آن ها را به آن جا می کشاند. پس ضروري است که از ابزارها و عناصر مناسبی جهت کاهش این جبر زمان استفاده شود. هر انسانی هنگام بیماري نیازمند آسایش روحی و روانی براي مبارزه است. فضاي بستري از جمله فضاهایی است که بر حالات روحی و روانی بیمار تأثیر گذار است و طراحی ضعیف این محیط ها، می تواند سبب تشدید اختلالات رفتاري و همچنین ترس و اضطراب در آن ها گردد. پس بی شک می توان اظهار داشت که معماري شفا بخش، معماري انسان گرایانه براي ایجاد رفاه در بیمارستان است، رفاهی که باعث کم شدن طول درمان می شود. هدف، تسریع بهبود بهداشت و سلامتی ذهن، بدن، روح و روان از طریق معماري است .[10]
.4 روانشناسی محیط در اتاق بستري بیماران روانی
اولین فضایی که بیمار در بدو ورود به بیمارستان با آن در ارتباط است، تأثیر شگرفی بر نگرش او نسبت به فضا و ارتباط برقرار کردن او با محیط دارد .[11]چالشی که طراح با آن روبرو است، ایجاد حس سکونت و آرامش در بیمار در کنار تعبیه ملزوماتی است که در تکنولوژي جدید لازم به نظر می رسند .[12] در این میان در پروسه ایجاد محیطی خوشایند براي بیماران، اتاق بیمار بسیار حائز اهمیت می باشد. زیرا قسمتی است که بیمار می بایست در آن مدت زمان بیشتري را نسبت به سایر بخش هاي بیمارستانی بگذراند، لذا گرافیک محیطی آن از حساسیت بالایی برخوردار است.
.1-4 توجه به تمام شش وجه فضا
بایستی بدانیم که در فضاي درمانی هر کدام از شش وجه، در محل خود قابل تأثیر گذاري ویژه هستند . هریک از چهار طرف دیوارها و همچنین کف و سقف در فضاهاي درمانی قابل سرمایه گذاري هستند . مثلا براي بیماري که مدت ها بغیر از سقف اتاق چیزي را نمی بیند، دکور سقف مهمترین و ارزشمندترین جاي اتاق است و یا براي بیماري که فقط به یک طرف و یک دیوار بایستی مدت ها خیره شود، آن دیوار مهم ترین ابزار فیزیکی براي آرامش روح تبدیل خواهد شد. در بیمارستان ها هر وجه از فضا ارزشمند و قابل تأثیر بر روند درمانی بیمار خواهد بود. کف اتاق نیز می بایست به رنگ روشن بوده تا علاوه بر نشان دادن آلودگی بتواند نور پنجره ها را منعکس کند تا نور در فضاي اتاق تعدیل شود. سفید کردن سقف ها در این قسمت براي بیمارانی که فقط به سمت سقف می توانند بخوابند و دیدي جز سقف نمی توانند داشته باشند همواره ایده آل نمی باشد
. نبود تنوع در محیط بصري ممکن است باعث اختلالات و کم شدن حس ها در بیماران شود .[13] ارائه ي تمهیداتی براي این دسته از بیماران بسیار لازم می باشد . در حالی که رنگ سفید سقف بیش ترین حجم نور را انعکاس می دهد می توان با استفاده از یک ته رنگ مناسب در سقف درخشش را کاهش داد و دید راحت تري را براي بیمار فراهم آورد. استفاده از بافت و الگویی هنرمندانه در سقف نیز از دیگر تمهیداتی می باشد که می توان در سقف استفاده کرد. البته باید توجه داشت که این بافت بسیار ملایم و سبک باشد تا باعث ایجاد خطاي دید در بیمار نشود.
.5 پنجره : الف) منظر
در پژوهش حاضر با مطالعه بر روي دو گروه از بیماران روانی عکس العمل آنها نسبت به اتاق بستري که در آن قرار دارند مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته است و نتیجه حاکی از آن است که بیماران بستري در اتاق هاي داراي دید به طبیعت نسبت به بیماران بستري در اتاق هایی که دید آن ها به دیوارهاي آجري بوده است، داراي زمان بستري کوتاه تر، اعتراضات کمتر به پرستاران و میانگین کمتر مصرف داروهاي آرام کننده بوده اند. این یافته ها بیانگر آن است که وجود پنجره نقش درمانی وکاهنده استرس بر بیماران داشته و از روان پریشی تدریجی آن ها کاسته شده است.
ب) نور
مسئله اي که بدان بی توجهی می شود، معناي بیولوژیکی نور و تأثیر نور آفتاب در امر بهبودي است. قرار گرفتن در معرض نور خورشید از تولد هورمون ملاتونین10 در خون جلوگیري به عمل می آورد و به همین جهت است که افرادي به سندرم افسردگی فصلی11 مبتلا هستند. نمایش ناگهانی نور سبب تحریک غدد فوق کلیوي می شود. محققان به این نتیجه رسیده اند که در هنگام پخش نور قرمز، فشار خون و تنفس زیاد شده، درحالی که هنگام پخش نور آبی کاهش یافته است. جرالد گزارش کرد که تحریک کنندگی نور آبی روي دستگاه عصبی پاراسمپاتیک، بسیار کمتر از نور قرمز و سفید است . اساس بیشتر این تحقیقات بر پایه ي میزان ضربان قلب است .[14] از نظر روانشناسی نورپردازي خوب نیازهاي انسان را برآورده، خاطر او را آسوده ساخته و احساس آسایش و امنیت ایجاد کرده و با پس زمینه فضا تناسب یافته و به بافت، رنگ و شکل (فرم) اثاثیه جلوه اي زیبا می دهد که باعث می شود افراد با روحیه شاداب تر و بدون اضطراب فعالیت نمایند. تحقیقات نشان
