بخشی از مقاله
چکیده
رباعی- مستزاد قالبی شعري است که از ترکیب یک رباعی با افزودههایی موزون و قافیهدار پس از هر مصرع تشکیل شده است. نوع کمکاربردي از این قالب نیز مشاهده شده است که قسمت مستزاد پس از هر بیت رباعی آمده است. نخستین نمونهي رباعی-مستزاد را به ابوسعید ابوالخیر نسبت دادهاند و اگر این انتساب درست باشد، میتوان او را مبدع این قالب دانست. پس از او شاعران دیگري همچون مسعود سعد، خواجوي کرمانی،ابن یمین فریومدي و دیگران در این قالب طبعآزمایی کردهاند، اما در هر حال تا قرن دهم هجري این قالب چندان مورد استفادهي شاعران قرار نگرفته است و عمدهي شاعران آن متعلق به قرن دهم به بعد میس باشند.
در این میان از کسانی همچون اهلی شیرازي، عبداالله خان ازبک، غضنفر کلجاري و رفیعی کاشانی میس توان نام برد. در دورهي مشروطه بار دیگر استفاده از این قالب بهویژه توسط نسیم شمال رونق گرفت و از آن براي بیان مضامین اجتماعی و انتقادي استفاده شد، در حالی که تا پیش از آن از این قالب بیشتر به منظور هجو و هزل یا تفنن و هنرنمایی بهره میگرفتهاند، هرچند مضامینی همچون حکمت و وعظ یا رجز نیز در این قالب سروده میشده است. در دورهي معاصر نیز کسانی همچون نیمایوشیج و قیصر امینپور در این قالب شعر سرودهاند.
درآمد
پژوهشها دربارهي قالب مستزاد اقناعکننده نیست. این قالب بیشتر در مقالاتی بررسی شده است که به شعر دورهي مشروطه و طنز در شعر فارسی پرداختهاند. در این مقالات فقط نمونههایی از مستزاد آمده است و کاري پژوهشی دربارهي سیر تحول آن انجام نگرفته است. استثنایی در این باره مقالهي »نظري به مستزاد در شعر فارسی« نوشتهي فرامرز گودرزي است. نویسندهي این مقاله مستزاد را حاصل نوجوییهاي شاعران و یکی از نوآوريهاي آنها در شکل ظاهري شعر میداند و پس از آن به ذکر نمونههایی میپردازد و در میان نمونهها توضیحاتی میگنجاند - گودرزي، . - 36-42 :1353 محمد حسین شفیعیان در »یک مستزاد و دو جواب«، غزل مستزاد عبداالله اتابکی و دو جواب حسن وثوقالدوله و رشید یاسمی بر آن را آورده و آن را نمونهاي از ارتباطات سخنوران فارسیگوي میداند.
کتابهاي انواع ادبی و دیگر کتابهایی که به معرفی قالبهاي شعر اختصاص دارند نیز به ذکر تعریف و نمونههایی اندك از این قالب بسنده کردهاند و در هیچ کتاب و یا مقالهاي تغییرات و تحولات این قالب شعري بهطور دقیق مطالعه و بررسی نشده است. در صفحات وب هم وضع به همین ترتیب است یعنی یا نمونهاي از آن نقل شده و یا ذیل قالبهاي شعري به معرفی این قالب پرداخته شده است و اغلب نقل مطلب از اولین سایت و یا وبلاگ مطرح کنندهي موضوع انجام گرفته است. البته در این بین درباره رباعی- مستزاد به طور خاص بحثی نشده است.
»مستزاد در لغت به معنی »زیاده شده« و »افزون شده« میباشد و در اصطلاح عبارت از نوعی شعر است که در آخر هر مصراعی از رباعی یا غزل یا قطعه]یا مثنوي[ و امثال آن، ]عبارت و یا[ جملهاي کوتاه و مسجع بیفزایند که در معنی با آن مصراع مربوط باشد و به نوعی معنی آنرا کاملتر سازد، اما از وزن اصلی شعر خارج و زاید باشد و به همین جهت آن را مستزاد نامیدهاند« - رستگار فسایی، . - 504 :1373 علی اکبر دهخدا دربارهي این قالب مینویسد: »قصیده یا قطعه یا رباعی و جز آن که در دنبال هر مصراعی از آن، مصراعی به وزن کوتاهتر به همان قافیه بیاید، را مستزاد گویند - «دهخدا، :1337 ذیل مدخل مستزاد - . در مستزاد شعر بدون قسمت افزوده شده کامل است به این معنی که اگر مستزاد باشد یا نباشد معنی بیت موقوف بر آن نباشد و آن قسمت قابل حذف میباشد اما رعایت شرط قافیه و تناسب معنایی بخش مستزادبا شعر اصلی لازم است.
البته نمونههایی هست که بخش افزوده شده از لحاظ معنایی نیز کاملا وابسته به بخش اصلی شعر است و قابل حذف نیست. پیشینهي مستزاد و مستزادگویی کاملا مشخص نیست و پیش از دورهي سلجوقی نشانی از مستزادگویی نیست و بیشتر نمونههاي این قالب شعري در آثار شاعران قرن ده به بعددیده میشود، تنها در اشعار منسوب به ابوسعید ابوالخیر - متوفی 440 ق - مستزاد دیده شده است١، که اگر این نسبت درست باشد میتوان پیشینهي قالب مستزاد را به زمان ابوسعید باز برد.در آغاز دورهي مشروطه مستزاد براي بیان مضامین اجتماعی و سیاسی و نقد کاستیها در این زمینهها بسیار مورد استفاده قرار گرفت و بهویژه سید اشرفالدین حسینی - متوفی 1312 ش - نمونههاي متعددي از این نوع شعر را در روزنامهي خود - نسیم شمال - منتشر کرد و خود را به عنوان یکی از بزرگترین مستزادسرایان ادب فارسی مطرح کرد.
دیگر مستزادگویان در میان متقدمینعبارتند از: مسعود سعد سلمان، عطار نیشابوري، ابن یمین فریومدي، مولوي، امیر خسرو دهلوي، ملا علی عالی، ابن حسام هروي و ...و در میان متأخرینعبارتند از: مشتاق اصفهانی، ملکالشعراي بهار، نیما یوشیج، اسماعیل آتشی، سید محمد اجتهادي، فیضاالله حیدري نهاوندي، ناصر چولائی وکیلی، محمد صادق تفکري، سید غلامرضا روحانی، بهرام رضويفر، میرزا علی اکبر صابر - متوفی 1911م - ، خواجه محمود تربتی،علی آقا واقف - عالم - وپدرش - ملا پناه واقف - 2 و ... .
همانطور که در تعریف مستزاد گفتیم در انواع قالبهاي شعري از جمله رباعی، غزل، قطعه و مثنوي میتوان مستزاد را دید. حتی در شعر نو نیز نمونههایی از آن دیده میشود - گودرزي، . - 40 :1353 آنچه ما در این پژوهش قصد بررسی آن را داریم رباعی- مستزاد است که ضمن ذکر نمونههایی از آن، سرایندگان آن، زمینههاي سروده شدن و موارد کاربرد آن، شکلهاي مختلف آن، مفاهیم بیان شده در آن و سیر تحول آن را بررسی خواهیم کرد.
رباعی- مستزاد
رباعی- مستزاد را میتوان چنین تعریف کرد: رباعیاي است که یک عبارت و یا جملهي نثري موزون و مسجع هماهنگ با قافیه و معناي آن بر هر مصراع و یا بیت آن افزوده شده باشد. پیشینهي تحقیقات در این زمینه پربار نیست و نمونههاي آن به طور پراکنده در تذکرهها و دیوانهاي شاعران و صفحات وب دیده میس شود. سیروس شمیسا در سیر رباعی فقط به تعریف آن پرداخته و چند نمونه از آن را با ذکر نام سرایندهي آن آورده است.
