بخشی از مقاله
چکیده
رباعی یکی از ناب ترین قالب هاي شعر فارسی و یکی از اصیل ترین و کهن ترین انواع آن است. قالبی ست صد درصد ایرانی که از ادبیات عامه وارد شعر فارسی شد و به مرور زمان چنان ورزیدگی و توانمندي یافت که انواع و اقسام معانی و مفاهیم بشري را در خود بازتاب نمود. عشق، دلدادگی، فلسفه، حکمت، عرفان، مدح و ذم، لغز و معما و هر نوع معناي دیگر... با نفوذ اسلام در ایران و تسلط فرهنگ عربی، شعر دري فارسی تحت تأثیر اوزان و قالب هاي شعري ادبیات عرب قرار گرفت.
در این میان، قالب هایی مثل رباعی، دوبیتی و مثنوي، جزو فرمهاي شعري هستند که در ادبیات عرب سابقه نداشتند و علی الظاهر متعلق به دوران پیش از اسلام - عهد ساسانی - بودهاند و در فارسی دري، خود را با عروض عربی سازگار نمودند و به حیات خود ادامه دادند. پس می توان گفت این قالب شعري نخست در میان شاعران ایرانی رواج یافته، سپس به شعر عرب راه پیدا کرده است. با وجود آنکه عده اي چون شمس قیس رازي، رباعی را ساخته رودکی می دانند، به دلیل عدم وجود اسناد و مدارك کافی، اتفاق نظري وجود ندارد.
عده اي معتقدند، رباعی ریشه در خسروانی هاي قبل از اسلام داشته است و برخی نیز نخستین رباعی ها را به صوفیه منسوب کرده اند. تاریخ هزار ساله رباعی، فراز و فرود بی شماري داشته است که نویسنده مقاله بر آن است تا به بررسی اجمالی جایگاه و ساختار رباعی، به ویژه رباعیات نیما یوشیج، میل به کوته سرایی در اشعار وي، و نهایتا مروري بر سیر تکاملی، از قالب هاي سنتی - رباعی - تا شعر نو در مجموعه اشعار این شاعر بپردازد.
-1مقدمه
رباعی و خواستگاه آن یکی از مسائلی است که مورد توجه محققان و نویسندگان کتاب هاي تاریخ ادبیات بوده است. غالب محققان ایرانی اتفاق نظر دارند که این قالب شعري ابتدا در بین شاعران ایرانی رواج ، سپس به شعرعرب راه پیدا کرده است - شفیعی کدکنی، . - 478 :1386 بعضی از پژوهشگران - از جمله: پرویز اذکایی - را عقیده بر این است که خاستگاه دوبیتی، مغرب ایران - مادستان - و خاستگاه رباعی، مشرق ایران - خراسان - بوده است.
در مورد منشأ رباعی در منابع مکتوب دوران اسلامی دو روایت باقی است که یکی را شمس قیس رازي در قرن هفتم در کتاب المعجم فی معاییر اشعار العجم نقل کرده که رودکی را مبتکر رباعی می داند، و دیگري را دو قرن بعد دولتشاه سمرقندي در تذکرة الشعراء خویش. دیدگاه دوم دیدگاه کسانی است که رودکی را ابداع کننده رباعی نمی دانند که خود به دو گروه تقسیم می شوند. گروه اول محققانی هستند که نخستین رباعی را به صوفیه منسوب داشته اند. از جمله این افراد می توان به شفیعی کدکنی اشاره کرد که معتقد است » سالها قبل از تولد رودکی، در مجامع صوفیه با آن "رباعی" سماع می کردند« - همان، . - 477 گروه دوم کسانی هستند که منشا رباعی را در اشعار ایرانی پیش از اسلام جستجو کرده اند.
از این گروه برخی بر این باورند که قالب هایی چون »دوبیتی، رباعی و مثنوي شاید در سروده هاي خسروانی و الحان قدیم ایرانی« سابقه داشته است - زرین کوب، - 196 : 1371، و برخی دیگر اعتقاد داشتند که » ریشه وزن رباعی همان لحن اورامن و اورامنان است... پس باید ریشه رباعی را در لحن اورامن و نظایر آن در الحان و اشعار زبان پهلوي جست وجو کرد - « همایی، . - 48 :1338 برخی نیز رباعی را »شکل تکامل یافته یک قالب شعري پیش از اسلام« دانسته اند - شمیسا، . - 311 :1383
-2درباره رباعی و دوبیتی
رباعی و دوبیتی از قالب هایی هستند که ساخته و پرداخته ذهن و روح ایرانیان است و تحت تأثیر قالب ها و اوزان شعر عرب شکل نگرفته است. نه اینکه خواسته باشیم، از بابت ایرانی بودن این دو فرم شعري - به همراه مثنوي - برتري خاصی براي آنها قائل شویم و قالبهاي دیگر را وارداتی بدانیم و ناچیز انگاریم. بحث این است که با نفوذ اسلام در ایران و تسلط فرهنگ عربی، شعر دري فارسی تحت تأثیر اوزان و قالب هاي شعري ادبیات عرب قرار گرفت. در این میان، قالب هایی مثل رباعی و دوبیتی و مثنوي، جزو فرمهاي شعري هستند که در ادبیات عرب سابقه نداشتند و علی الظاهر متعلق به دوران پیش از اسلام - عهد ساسانی - بودهاند و در فارسی دري، خود را با عروض عربی سازگار نمودند و به حیات خود ادامه دادند.
این قولی است که ملک الشعراي بهار در مقاله محققانه »شعر در ایران« و جلالالدین همایی در سخنرانی خود با عنوان »رودکی و اختراع رباعی« بر آن تأکید دارند. به دیگر سخن رباعی، یکی از قالب هاي اصیل شعر فارسی است که به نام "چهار دانه " معروف بوده است. دکتر شفیعی کدکنی در مقدمه مختارنامه نوشته است: رباعی یکی از ناب ترین قالب هاي شعر فارسی و یکی از اصیل ترین و کهن ترین انواع آن است. بعضی از استادان معاصر، حدس زده اند که رباعی از راه چین و از طریق ترکستان به خراسان آمده است، پس با اطمینان خاطر می توان گفت که رباعی از زبان عربی گرفته نشده و در زبان عربی هم رواج نیافته و از توفیق برخوردار نبوده است... - مختارنامه، مجموعه رباعیات عطار نیشابوري، . - 12 :1358
گفتنی ست زبان ادبی رباعی و شعر، »جز ظاهر الفاظ، شباهتی به زبان عادي ندارد« - شمیسا، کلیات سبک شناسی، . - 85 :1372 واژه و لفظ، ماده ي اصلی شعر و یکی از عوامل زیبایی و تاثیر رباعی است. به همین سبب، یکی از هنرهاي شاعران بزرگ از قبیل فردوسی و دیگران، انتخاب الفاظ بلورین و مناسب براي شعر است، گزینش الفاظ با همه اهمیتی که براي شعر و شاعر دارد تابع هیچ ضابطه و قاعده ي معینی نیست و تنها ذوق و استعداد زیباگزینی شاعر است که از میان دستگاه گسترده و پیچیده ي واژگان زبان و از دریاي بیکران الفاظ که آن را بهتر و مناسب تر و تراش خورده تر است، انتخاب می کند... - خسرو فرشیدورد، . - 1363:115
