بخشی از مقاله
چکیده
کنش متقابل نمادین به عنوان یک نظریه جامعه شناختی، به جایگاه افراد به عنوان کنش گر تاکید دارد. طبق این نظریه، جامعه متشکل از مجموعهای از کنشگران است که برمبنای تفسیری که از موقعیت های مختلف دارند، به کنش متقابل نمادین دست میزنند. در پژوهش حاضر، رباعیات پایداری دوران بعدازجنگ با عنوان »دوره حسرت و گذار«، از نظر اجتماعی واکاوی و تحلیل می شود. اگرچه سال های جنگ، دوران اوج رباعیات جنگ بود اما با پایان جنگ، رباعی پایداری تاحدودی دچار افول کمی و کیفی شد. بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که اهمیت یافتن بیان نمادین، تلفیق »من فاعلی« و »من مفعولی« و غلبه فضای نوستالژیک در این دوره، برایند وضعیت اجتماعی فرهنگی موجود در جامعه است که بهتدریج رباعی پایداری را به سمت درونی شدن سوق میدهد.
1 مقدمه
قالب رباعی با آهنگ ضربی خاصی که دارد یکی از قدیمی ترین و پرکابردترین قالب های شعر فارسی است که در تمام دوره های شعری، مورد توجه شاعران بوده است. رباعی نیز مانند هر قالب شعری دیگری در طول تاریخ با فرازوفرودهایی همراه بوده است اما ویژگی ضربی، کوتاهی ساختاری و فشردگی مفاهیم، این قالب را به رسانه ای فراگیر برای انتقال مفاهیم حماسی و آگاهی مردم از اوضاع اجتماعی و سیاسی در سال های انقلاب و جنگ تبدیل نمود. دوران اوج رباعی سرایی به اوایل انقلاب و سالهای جنگ ایران و عراق برمیگردد و رباعی های دوران دفاع مقدس با عناوینی هم چون رباعی پایداری، رباعی جنگ و رباعی دفاع مقدس شناخته میشود. با این پیشفرض که رباعی پایداری در سه دوره زمانی گفتمانی شامل؛ 1 دوره تبلیغ و تهییج - 13672 - 1359 دوره حسرت و گذار - 13783 - 1368 دوره اعتراض و بازگشت - 1393 - 1379 قابل تقسیمبندی است، در این نوشتار به بررسی رباعیات دوره دوم از منظر جامعهشناسی خواهیم پرداخت. در دوره حسرت و گذار که دربرگیرنده رباعیات بعد از جنگ می باشد، تحولات اجتماعی و فرهنگی منجر به افول کمی و کیفی رباعیات می شود. از این رو ضرورت چنین پژوهشی که با رویکردی میانرشتهای، به دنبال تحلیل تاثیر و تاثرات شاعر، مخاطب و جامعه بر یکدیگر است آشکار خواهد شد. در این پژوهش که از منظر جامعهشناسی ادبیات و برمبنای نظریه کنش متقابل نمادین صورت گرفته است، هر رباعی حاصل کنش متقابل نمادین شاعر در مقابل خود، مخاطب و جامعه می باشد و به همان اندازه که از مخاطب و جامعه تاثیر میپذیرد، میتواند بر آنها تاثیرگذار باشد. در بسیاری از پژوهش ها به دوران گذار یک نوع ادبی اشاره شده است. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ گویی به این پرسش است که؛ آیا در رباعیات پایداری نیز دوران گذار وجود داشته است؟ و در صورت وجود، وجوه کنش متقابل نمادین در رباعیات پایداری این دوره چگونه بوده است؟ به نظر می رسد رباعی پایداری نیز مانند سایر انواع ادبی، این دوران را سپری کرده است. اگرچه این دوره وسعت زیادی ندارد و آثار دوره گذار نسبت به دوره اول و سوم رباعی پایداری محدودتر است، اما شاعران از واژگانی استفاده کرده اند که حسرت و گذار را به عنوان مشخصه اصلی رباعیات دوره دوم، آشکار می سازد و وجوه کنش شاعران در بستر همین واژگان و عبارات خاص قابل بررسی است.
2 پیشینه پژوهش
غالب آثار موجود در حوزه رباعی به ویژه رباعی معاصر، مجموعههای گردآوری شدهای است که به خودی خود فاقد اعتبار پژوهشی هستند اما در حوزه پژوهشهای مرتبط با رباعی پایداری، »حسین گلچین« تحقیقی با عنوان »بررسی و تحلیل رباعی پایداری از 1359 تا «1388 در قالب پایان نامه کارشناسی ارشد انجام داده که تاکید نویسنده در این پایان نامه بر مسائل زبانی و ساختاری است و به زیرساخت های اجتماعی رباعیات اشارهای نمیکند. حسن قاسمی در کتاب»صور خیال در شعر مقاومت» و علی مکارمی نیا در کتاب»بررسی شعر دفاع مقدس« به مسائل جامعه شناسی در حیطه ادبیات پایداری اشاراتی جزئی دارند اما پژوهشی جامع که دربرگیرنده تحلیل رباعیات پایداری برمبنای نظریهای جامعهشناختی باشد، تاکنون صورت نگرفته است. در این نوشتار، در جهت تحقق رویکرد جزءنگرانه پژوهش، با کاربست نظریه کنش متقابل نمادین به تحلیل رباعیات پایداری در دوره دوم - دوره حسرت و گذار - میپردازیم تا از این طریق، ابعاد جامعهشناختی رباعیات پایداری و زیرساختهای اجتماعی شکلگیری این آثار مورد واکاوی قرار گیرد.
3 کلیات نظریه کنش متقابل نمادین
نظریه کنش متقابل نمادین به آراء جورج هربرت مید و سپس شاگرد او، هربرت بلومر برمیگردد و ریشه درافکار متفکرانی ازجمله: جان دیویی، ویلیام جیمز، ویلیام توماس، چارلز کولی، جورج زیمل، ماکس وبر و... دارد. - آزاد ارمکی، - 265:1376 دیدگاه کنش متقابل نمادین بر پویایی کنش متقابل اجتماعی بین فرد و جامعه و نتایج این فرآیند تاکیددارد. »کنش متقابل، فراگردی استکه ازطریق آن، توانایی اندیشیدن هم پرورشمییابد و هم متجلی میگردد.« - ریترز، - 283:1379 در کنش متقابل سه نکته اساسی و تعیینکننده وجودداردکه عبارتنداز:
