بخشی از مقاله
چکیده
در بخش شمال زاگرس و در استان های کرمانشاه، کردستان و اقلیم کردستان عراق بلورهای دیاموند هرکیمر که گونه ای از کوارتز است یافت می شود. این بلورها در حفرات، درز و شکستگی های سازند های کربناته کرتاسه پایانی و سنوزوئیک بصورت ثانویه شکل گرفته اند. جهت بررسی پتانسیل گوهری هرکیمر های زاگرس حدود نیم کیلو نمونه جمع آوری و مورد بررسی و مطالعه قرار گرفت. با توجه به بررسی های گوهرشناسی نمونه ها به دو گروه عمده گوهری و کلکسیونی با نسبت 1 به 3 قابل تقسیم می باشد. نمونه های قابل تراش غالبا پاک و شفاف و یا دارای معدودی میانبار کروژن و یا کانی کوچکتر هرکیمر و بعضا فلوئید می باشند.
نمونه های غیرقابل تراش عمدتا نیمه شفاف و گاها قهوه ای و تیره اند که دارای میانبارهای فراوان کروژن، فلوئید، بلورهای کوچکتر هرکیمر و همچنین ترک و میکروترک هستند. در گرید بندی هرکیمر ها براساس گرید بندی الماس 10 - GIA - درصد نمونه ها دارای رنگ D و پاکی F1/1F، 40 درصد نمونه ها دارای رنگ F و درجه پاکی VVS1/VVS2، 45 درصد نمونه ها دارای رنگ H و درجه پاکی 13 و 5 درصد باقی مانده هم فاقد پاکی و دارای رنگ تیره و قهوه ای می باشند .
کلیدواژهها: زاگرس، هرکیمر، کوارتز، کرتاسه پایانی، پتانسیل گوهری.
مقدمه
الماس هرکیمر بعنوان گونه ای از کوارتز برای اولین بار در نیویورک امریکا معرفی و به اسم شهر هرکیمر نامگذاری شده است. سنگ میزبان الماس هرکیمر، سنگ دولومیت لیتل فالز با سن کامبرین است که الماس های هرکیمر در فضاهای خالی درون این سنگ دولومیت شکل گرفتند. این فضاهای خالی بطور معمول از بلورهای کوارتز پر شده اند و اغلب با هیدروکربنی قیرمانند آغشته شده اند. در برخی مناطق دیگر مانند آریزونا، افغانستان، نروژ، اکراین و چین یافت شده اند.اساسا هرکیمر، کوارتزی های با برلیانسی بالا، دارای 18 سطح بلورشناسی در فرم بیپیرامید هگزاگونال با میزبان دولومیتی-آهکی تشکیل می شود.
مهمترین ویژگی هرکیمر برلیانسی بالا و پاکی آنهاست که باعث متمایز شدن آنها از سایر گونه های کوارتز می شود و صفت الماس گونه نیز بواسطه همین برلیانسی بالا به آن داده شده است. ویژگی های زیبایی شناختی این گونه از کوارتز باعث شده شناخت آن در زمانهای قدیم شده است. سرخپوستان به خوبی این گوهر را شناخته و برای آن احترام قایل بودند. در غرب ایران هرچند از سال 1394 این گوهر در بین کلکسیونرهای کشور شناسایی و معرفی شد، لیکن هزاران سال است مردم مناطق کردنشین ایران و عراق از این کانی خودشکل بعنوان گوهر راف در کلاه های مجلسی زنانه استفاده کرده اند.
لزوم توجه به گوهر بعنوان یکی از مهمترین صنعت های کنونی دنیا بر کسی پوشیده نیست از این رو بررسی موارد با پتانسیل گوهر در ایران لازم و ضروری است. هرچند تا امروز سنگ های گوهری مهم دنیا مانند الماس، یاقوت - بجز یاقوت کبود همدان - و زمرد و لعل در ایران شناسایی نشده اند و احتمال وجود آنها نیز ضعیف است، با این وجود گوهر های رنگی زیادی در ایران وجود دارند که بیشتر در زون های سنندج سیرجان، ایران مرکزی، شرق ایران و آذربایجانات دیده می شوند. هرچند بطور کلی گوهر در ایران کم مطالعه شده است ولی وجود گوهر در زون رسوبی زاگرس موضوعی جذاب و قابل تامل است.
در زاگرس موارد گوهر دیگری از جمله عقیق و مرجان های سیلیسی شده و مجموعه گوهرهای گنبد های نمکی توسط نگارنده رویت شده اند. با این وصف بررسی هرکیمر دیاموند ها موضوعی قابل تامل در سازندهای آهکی دولومیتی سورمه، ایلام و سروک است. در این مطالعه ویژگی های سنگ شناسی، نحوه تشکیل بلورها و پتانسیل گوهر شناسی دیاموند هرکیمرهای غرب ایران مورد بررسی مورد مطالعه قرار می گیرد.
زمین شناسی و شرایط تشکیل
منطقه پیدایش بلورهای هرکیمر در زاگرس شمالی واقع شده است و از جمله مهمترین مکان های پیدایش می توان به شمال کرمانشاه و شهر سوران در اقلیم کردستان عراق اشاره کرد. در منطقه مطقه مورد مطالعه سازند سورمه با سن ژوراسیک و دو سازند از گروه بنگستان شامل سنگ آهکهای ضخیم لایه تا متوسط لایه رودیستی و چرت دار سروک، سنگ آهک های متوسط تا ضخیم لایه ایلام می باشد. این گروه اولین بار توسط جیمز و وایند معرفی شد و از نظر زمان زمین شناسی متعلق به آلبین تا سانتونین از سیستم کرتاسه می باشد. ضخامت سنگهای سازند ایلام در مقطع تیپ حدود 190 متر است و از آهک های نازکلایه رس دار دانهریز به رنگ خاکستری تشکیل شده است.این آهکها دارای چینهبندی منظم بوده و با شیل های سیاه رنگ همراه میباشند.
جنس سازند سروک آهکی با تخلخل عمدهای از نوع شکستگی است.این دو سازند از مهمترین مخازن هیدروکربنی در حوضه زاگرس محسوب می شوند. سازند سروک بصورت هم شیب روی کژدمی و سازند ایلام با مرز فرسایشی روی سروک قرار می گیرد. سازند گورپی با ترکیب مارن، آهک و شیلی با دگرشیبی فرسایشی روی ایلام و سروک قرار می گیرد. از دیگر سازندهای مهم موجود در منطقه سازند سورمه است که از سازندهای زمینشناسی گروه خامی در زاگرس با سن ژوراسیکاست. این سازند در محل بُرش الگوی خود در کوه سورمه با 762 متر ضخامت، شامل سنگ آهک دولومیتی و دولومیت است که یک بخش از سنگآهک رسی نازکﻻیه و با مقاومت ضعیف، در قسمت میانی دارد.
تصویری از سازند سورمه. هرکیمر ها در درز و شکاف و حفرات آهک و دولومیت های این سازند تشکیل شده اند.وجود بلورهای خالص کوارتز با ابعاد سانتیمتری در یک سازند کربناتی قابل تامل است. بلورهای هرکیمر بصورت ثانویه در تخلل های سازند میزبان خود تشکیل شده اند لذا منبع اولیه سیلیس این بلورها طبیعتا در خود سازند یا در سازند های بالا دستی است. منشاء پیشنهادی در سازند های کربناته زاگرس جهت تشکیل بلورهای ثانویه کوارتز شامل میانلایه های چرت، سیلیس موجود در ترکیب کانی های کربناته و لایه های شیلی هستند.
در این فرایند در اثر انحلال طی دیاژنز سیلیس از بخش های مذکور حل شده و بهمراه آبهای جوی و اسیر در بافتهای سنگی جریان پیدا کرده و در مناطق کم فشار و بویژه تخلل و درز و شکستگی های سنگ میزبان یا لایه های پایین تر رسوب می کنند. در این میان کانی کوارتز نیز بصورت ثانویه در یک محیط محلول آبی متبلور می شوند و در حفرات جایگیر می شوند.ویژگی های بلور شناسی مهمترین وجه تمایز هرکیمر ها با سایر گونه های کوارتز فرم تبلورکامل بی پیرامید هگزاگونال و برلیانسی آن است. یک کانی می تواند در محیط جامد، گاز و یا مایع شکل بگیرد که هرکدام از این محیط ها در تعیین فرم نهایی تبلور و کامل بودن آن تاثیرگذار هستند.
تنها محیط مایع میتواند بلورهای با فرم تبلور کامل و بدون نقص تشکیل دهد. در چنین محیطی هسته اولیه بصورت غوطهور در مایه تشکیل شده و به علت نزدیکی چگالی مایع اولیه با بلور در حال تشکیل به رشد خود در حالت شناور ادامه می دهد و در نهایت با کاهش سرعت حرکت مایع، رشد بلور و اختلاف چگالی، بلور به کف مایع سقوط کرده و یا توانایی حرکت را در درز و شکستگی ها از دست خواهد داد. ویژگی های کانی شناسی دیاموند هرکیمر بواسطه سادگی شیمی این کانی پیچیده نیست با این وصف، نقص بلوری، ماکل، وجود ناخالصی های فراوان از جمله میانبارهای مایع، کانی های ریز و میانبارهای هیدروکربوری در رنگ و کیفیت بلوری این بلورها بسیار تاثیر گذار بوده و تفاوت های قابل توجهی ایجاد خواهد کرد.
