بخشی از مقاله
رنگرزی خامه قالی با گیاه رنگزای پلم ( آقطی )
چکیده:
اخیراً بدلیل اثرات نامطلوبی که رنگزاهای مصنوعی بر روی محیط دارند و همچنین به دلیل سمی بودن آنها، استفاده از رنگزاهای طبیعی رشد یافته است. رنگزاهای طبیعی سازگاری بیشتری با محیط دارند و در حالت کلی خاصیت زیست تخریب پذیری بهتری دارند. در این کار تحقیقاتی گیاه پلم از استان گیلان بعنوان یک رنگزای طبیعی جهت رنگرزی نخ پشمی مورد استفاده قرار گرفت. اثر دندانه های مختلف روی طیف انعکاسی و پارامترهای رنگی آن مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج حاصله نشان می دهد که پشم می تواند در حالت با و بدون دندانه با گیاه پلم رنگرزی شود.
واژههای کلیدی: رنگزای طبیعی، پلم، پشم، رفتار جذبی، استان گیلان.
- 1 مقدمه
مواد رنگزای طبیعی مانند نباتات و گیاهان و برخی حشرات و مواد کانی، دارای مواد و ترکیبات گوناگون میباشند. در گذشته، مواد رنگزای طبیعی به مقیاس زیادی در رنگرزی الیاف بهکار برده میشدند. همهی نباتات دارای مواد رنگی هستند ولی از آنجا که مقدار رنگ و ثبات آنها با هم یکسان نیست از همه آنها جهت رنگرزی الیاف بهکار برده نمیشود. ثبات و نتیجه کار رنگزاهای طبیعی از ضعیف تا بسیار خوب بر حسب شرایط رنگرزی در تغییر است. از مزایای رنگزاهای طبیعی مقاومت در مقابل مواد احیا کننده و اکسید کننده، عدم سمی بودن و عدم ایجاد حساسیتهای تنفسی است. از معایب رنگزاهای طبیعی عدم وجود قدرت رنگی بالا و مصرف حتی تا 100 درصد رنگزا جهت حصول نتیجه مطلوب، طولانی بودن زمان رنگرزی و تفاوت فام رنگ می باشد. شناخته شدهترین مواد رنگی طبیعی با درجه ثبات و دوام رضایت بخش شامل روناس، زرد چوبه، اسپرک، چوبهای زرد، چوبهای سرخ، ریشه توت، برگ مو، برگ توت، برگ چنار، برگ چای و غیره میباشد. برای آنکه یک ماده رنگزای طبیعی بتواند به عنوان رنگینه در صنعت رنگرزی استفاده شود باید یکسری اتصالات جانبی ویژه و معین داشته باشد. مواد رنگزای طبیعی بدون استفاده از فرآیند شیمیایی تهیه شده و اغلب منابع گیاهی و حیوانی دارند. غالب آنها جزء رنگدانههای دندانهای بوده ولی بعضی از آنها شامل رنگهای خمی یا نیل، تعداد کمی از رنگهای حلال، پیگمانهای مستقیم و اسیدی نیز میباشد. رنگهای طبیعی، قدیمیترین رنگها میباشد که بشر آنها را شناخته و از آنها استفاده نموده ولی امروزه به دلیل تنوع و کیفیت عالی رنگهای مصنوعی، رنگ طبیعی کاربرد چندانی ندارد. برای اینکه منسوجات را بتوان به هر شکل که هست رنگ نمود لازم است عملیاتی روی آنها با شرایط خاصی انجام شود، یکی از روشها، وارد نمودن مواد کانی در عمل رنگرزی است که به روش دندانه دادن معروف است. مواد دندانه دو نوع دندانه معدنی و نباتی میباشند. که این مواد میتوانند در طی فرآیند رنگرزی استفاده گردند. دندانههای معدنی شامل کلرورها و سولفاتهای گوناگون ( آلومینیم، مس، قلع، روی، سرب ) که از میان آنها برخی سفید و بی رنگ هستند و برخی از خودشان رنگ دارند مانند زاج سفید، سولفات مس، بیکرومات پتاسیم میباشد. مزیت دندانه سفید در آن است که در رنگرزی تغییر شید نمیدهد و ته رنگ نخواهد داشت ولی دندانههایی که خود رنگ هستند، شیدهای بهدست آمده را تغییر میدهند. مواد دندانه نباتی شامل مواد مازوجی مثل مازوج، سماق، پوستهی پسته، هلیله، بلوط و غیره میباشد. برخی از این مواد مانند پوستهی پسته فاقد رنگ هستند ولی برخی از آنها مانند مازوج دارای رنگ بوده و در تمام دندانههایی که بهکار میروند اگر با مواد رنگی جوشانده شوند کمی رسوب میدهند.[9-1 ]
بی شک یکی از امتیازات رنگزاهای طبیعی میتواند دردسترس بودن و ارزان بودن آن باشد. به عبارت دیگر مرقون به صرفه بودن یکی از فاکتورهای مهم میباشد. لذا آن دسته از رنگزاهای طبیعی که به صورت خودرو و فراوان رشد می کنند میتوانند گزینه خوبی باشند. از جمله این گیاهان که به صورت خودرو در مناطق شمالی کشور رشد میکند پلم میباشد.
آقطی یا پلم با نام علمی sambucus ebulus ، تیره Caplifoliaceae گیاهی علفی و چند ساله از تیره شوند است که به طریق جنسی و غیر جنسی تکثیر می شوند. برگهای آن بصورت شانهای فرد، دارای 3 تا 6 جفت برگچه به شکل تخم مرغی تا بیضوی و به طول 7 تا 15 سانتیمتر و عرض 2 تا 6 سانتی متر، نوک تیز و با حاشیه ارهای شکل میباشند. گل آذین گیاه به قطر 7 تا 10 سانتی متر و گلهای سفید و گاهی در حاشیه ارغوانی رنگ و میوه گیاه سیاه رنگ میباشد و ارتفاع گیاه به دو متر می رسد. در ایران در جلگه های دریایی خزر و جنگل های جلگه ای و کوهپایه، به خصوص کنار جاده های جنگلی انتشار دارد و پس از تخریب جنگل جانشین آن می شود. گیاهی است بدبو با برگ های شانه ای و گل آذین دیهم، این گیاه در شمال ایران برای تهیه بستر و خزانه برنج کاری به کار می رود. علاوه بر این از این گیاه برای تهیه دارو استفاده میشود. فرآورده های متعددی از گلها، برگها و میوه های گو نههایی از این گیاه در اروپا ساخته شده و به مصرف داروئی میرسد. چهار گونه از جنس Sambucus در ایران می روید:
آقطی سرخ و ابلق به عنوان گو نه های زینتی در ایران کاشته می شوند و انگور کولی و آقطی بصورت خودرو و به شکل گیاهان علفی یا درختچه بوفور در مناطق شمال ، غرب و شرق کشور یافت می شوند . بجز کاربردهای داروئی این گیاه، از اسانس حاصله از آقطی جهت مصارف خوراکی و از رنگ آبی استخراج شده از میوه های گیاه جهت مصارف صنعتی استفاده می شود. در این گیاه وجود ترکیباتی همچون فلاونوئیدها (شکل(1، اسانسها، در برگها و گلها، تاننها، اسیدهای هیدروکسی سینامیک، اسیدهای آلی، گلیکوزیدهای سیانوژن، کاروتنوئیدها، آنتوسیانینها و ویتامین ث درگیاه باثبات رسیده است. علاوه بر این وجود ساختارهای دیگری همچون ebulosid و (S)-sambunigrin در این گیاه ثابت شده است (شکل .[12-10](2
